بدون يار و ياور مانده بود» (فالهدى خامل‌ [1] و العمى شامل، عصي الرّحمن و نصر الشّيطان و خذل الايمان).

بديهى است براى پيمودن راه اطاعت خداوند از يك سو نور هدايت لازم است و از سوى ديگر چشم بينا، در محيطى كه نه چراغ فروزانى وجود دارد و نه چشم بينايى، مردم خواه ناخواه به صورت لشكريان شيطان در مى‌آيند و معصيت و گناه، سراسر جامعه را فرا مى‌گيرد.

اين نكته قابل توجه است كه در جمله‌ (عصى الرّحمن) از ميان تمام نامهاى خداوند بر نام رحمان تكيه شده كه اشاره به اين است كه خداوندى كه رحمتش دوست و دشمن را فرا گرفته، اطاعتش يك امر فطرى و بديهى است، امّا كوردلان عصر جاهليّت حتّى از ديدن چنين واقعيتى محروم بودند.

باز در چهار جمله ديگر چنين نتيجه‌گيرى مى‌فرمايد: «در اين شرايط نابسامان، اركان ايمان فرو ريخته و نشانه‌هاى آن ناشناخته مانده و طرق آن ويران و شاهراههايش ناپيدا بود» (فانهارت‌ [2] دعائمه و تنكّرت معالمه و درست‌ [3] سبله و عفت شركه‌ [4]).

تعبير به «دعائم» ممكن است اشاره به مردان الهى و رهروان راه حق و يا تعليمات اصولى انبيا باشد و تعبير به‌ «انهارت» اشاره به نابود كردن آنها و يا فراموش كردنشان باشد، معالم مى‌تواند اشاره به كتب آسمانى پيشين و يا اصول تعليمات انبيا باشد و «سبل» و «شرك» اشاره به طرق و راههاى شناخت است- اعم از طرق عقلانى و فطرى و يا طريق وحى و تعليمات آسمانى.

[1] «خامل» به معنى چيز فراموش شده و بى‌ارزش است.

[2] «انهارت» از ماده «انهيار» به معنى انهدام و فرو ريختن است.

[3] «درست» از ماده «دروس» به معنى كهنه شدن و از ميان رفتن آثار چيزى است.

[4] «شرك» جمع «شركة» (بر وزن حسنه) و بعضى آن را جمع اشراك دانسته‌اند به معناى شاهراه است.