خويش آنان را لگد مال نموده و با سم خود، آنها را له نموده بود (و همچنان اين هيولاى فتنه) بر روى پاى خود ايستاده بود. به همين دليل آنها در ميان فتنه‌ها گم گشته و سرگردان و جاهل و فريب خورده بودند (و اينها همه در حالى بود كه مردم آن زمان) در كنار بهترين خانه (خانه خدا) زندگى داشتند (ولى) با همسايگانى كه بدترين همسايگان بودند، خوابشان بى‌خوابى و سرمه چشمهايشان اشكها بود. در سرزمينى كه دانشمندش به حكم اجبار، لب فرو بسته و جاهلش گرامى بود.

شرح و تفسير

دورنمايى از عصر جاهليّت‌

امام (ع) در اين فراز كوتاه و پر محتوا و ضمن بيان بيست و چند جمله فشرده و گويا، وضع زمان جاهليت را به طور دقيق ترسيم مى‌كند آن چنان كه هر خواننده‌اى گويى خود را در آن عصر و زمان احساس مى‌كند و تمام نابسامانيها و بدبختيهاى مردم آن عصر را با چشم خويش مى‌بيند. بى‌اغراق مى‌توان گفت كه امام (ع) در اين جمله‌هاى كوتاه و فشرده، يك كتاب بزرگ را خلاصه كرده است و اين نشانه ديگرى از قدرت بيان و فصاحت و بلاغت و عمق و زيبايى فوق العاده سخنان آن حضرت است. [1]

[1] بنا بر آنچه در بالا گفته شد، «واو» در جمله «و النّاس فى فتن ...» واو حاليه است يعنى خداوند پيامبر (ص) را مبعوث كرد در حالى كه مردم در چنين شرايطى بودند ولى بعضى از مفسّران نهج البلاغه احتمال داده‌اند واو ابتدائيه باشد و اين جمله‌ها ترسيمى از وضع مردم در عصر و زمان خود امام (ع) بوده باشد ولى اين احتمال بسيار بعيد به نظر مى‌رسد و حق همان احتمال اوّل است هر چند ممكن است اين تعبيرات هشدارى باشد كه مبادا مردم عصر او، بر اثر هواپرستى و خودخواهى تدريجا به زمان جاهليّت بازگردند.