طور مساوى شامل شود و كليّه امتيازاتى را كه در ميان بشر بود، به جز «تقوا» و فضايل انسانى الغا كرد [1] و حقّ طرح دعوا در محاكم را براى آنها، مانند ساير افراد قائل گرديد.

ماده دوّم- دستورات زيادى براى رفق و مدارا با بردگان صادر كرد، تا آن‌جا كه آنها را در زندگى آقا، شريك و سهيم نمود.

پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله مى‌فرمود: «كسى كه برادرش! زير دست او باشد از آنچه مى‌خورد به او بخوراند، و از آنچه مى‌پوشد به او بپوشاند، و زيادتر از توانايى به او تكليف نكند». [2]

على عليه السلام به غلام خود «قنبر» مى‌فرمود: «من از خداى خود شرم دارم كه لباسى بهتر از تو بپوشم، زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمود: از آنچه خودتان مى‌پوشيد بر آنها بپوشانيد و از آنچه خود مى‌خوريد به آنها بخورانيد». [3]

امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد: «هنگامى كه پدرم به غلامى دستورى مى‌داد ملاحظه مى‌كرد اگر كار سنگينى بود بسم اللَّه مى‌گفت و خودش وارد عمل مى‌شد و به او كمك مى‌كرد» [4] نظير اين بيانات فراوان است.

ماده سوّم- اسلام برنامه وسيعى براى آزاد شدن بندگان تنظيم كرد كه طبق آن در مدّت كوتاهى تدريجاً از نعمت آزادى برخوردار شوند (بدون اين‌كه عكس العمل ناگوارى داشته باشد).

از طرفى توصيه‌هاى فراوانى براى آزاد كردن بندگان نموده است. به حدّى كه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله مى‌فرمود:

«كسى كه بنده مسلمانى را آزاد كند خداوند به هر عضو، عضوى از بدن وى را از آتش دوزخ آزاد مى‌كند».

اين روايت به عبارات مختلف مكرراً نقل شده است. [5]

و به طورى كه از مدارك موجود استفاده مى‌شود نگهدارى بنده خوب و صالح را پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله عمل بدى مى‌شمرد، چنانچه وقتى يكى از غلامان او كار خوبى انجام داد، پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: «برو، آزادى، من خوش نمى‌دارم مردى از اهل بهشت را خدمتگزار خود سازم‌»! [6]

در كتاب «وسائل‌» بابى است كه از اخبار آن استفاده مى‌شود: برده پس از هفت سال خدمت، خود به خود آزاد مى‌شود، چه صاحبش او را آزاد كند يا نه.

علاوه بر اين بزرگان دين عملًا مردم را به آزاد كردن غلامان تشويق مى‌كردند، به طورى كه در حالات على عليه السلام نوشته‌اند: «هزار غلام از دسترنج خود آزاد كرده»! [7]

و براى تكميل اين منظور مقرّراتى در اسلام وضع شده كه اگر كسى راضى به آزاد كردن بى‌قيد و شرط

[1]. سوره حجرات، آيه 14.

[2]. بحارالانوار، ج 15، ص 41.

[3]. همان مدرك.

[4]. همان مدرك.

[5]. وسائل الشيعه، كتاب عتق، باب اول.

[6]. همان مدرك، باب 28.

[7]. كافى، تهذيب، ثواب الاعمال.