مى‌پيمايند، يكى از طرق مبارزه منفى با مفاسد است، چرا كه اين امر سبب مى‌شود كه آنها تكان بخورند و به خويش آيند. در حالات جمعى از علما ديده مى‌شود كه وقتى مردم در فساد اصرار مى‌ورزيدند آنها را ترك مى‌گفتند و به صورت قهر از ميان آنها بيرون مى‌رفتند، و چيزى نمى‌گذشت كه مردم احساس سرشكستگى و كمبود مى‌نمودند، و به سراغ آن عالم رفته او را به ميان خود باز گردانده و اعمال خويش را اصلاح مى‌نمودند.

همه اينها استثنائاتى است كه در برابر اصل كلى اجتماعى بودن انسان قابل قبول است.

انگيزه‌ها و پيامدهاى اجتماع گرايى و انزواطلبى‌

انگيزه اصلى توجه انسان‌ها به مسائل اجتماعى و جامعه گرايى از طبيعت انسان سرچشمه مى‌گيرد، و اين جمله كه انسان‌ مدنىُّ بالطَّبع‌ است در ميان همه جامعه شناسان، يك جمله شناخته شده‌اى است، گوشه‌گيرى و انزوا روح انسان را به شدّت آزار مى‌دهد، و به گفته جامعه‌شناسان مطالعاتى كه در مورد افراد تارك دنيا به عمل آمده نشان مى‌دهد كه انزوا و گوشه‌گيرى اثر بدى در روح آنها گذارده و در آنان افسردگى و يأس و توهّم و در غالب اوقات توليد اختلال روانى مى‌كند. [1]

و به همين دليل يكى از بدترين شكنجه‌ها براى انسان زندان‌هاى انفرادى است كه حتى در صورت ضرورت نبايد ادامه يابد، زيرا به يقين موجب اختلال روانى مى‌شود، مگر در كسانى كه روح عرفانى فوق العاده قوى داشته باشند و با خدا انس بگيرند، و راز و نياز با او را جانشين همه چيز كنند.

البته توجه انسان به زندگى اجتماعى و گروهى تنها از طبيعت و فطرت انسان سرچشمه نمى‌گيرد، بلكه منطق و عقل نيز، اين كار را به او توصيه مى‌كند، چرا كه بدون زندگى اجتماعى، به هيچ گونه رشد و ترقى نصيب انسان‌ها نمى‌شود، و اگر

[1]. جامعه‌شناسى ساموئيل كَنيك، صفحه 428.