اين سخن را با حديثى از امام صادق عليه السلام پايان مى‌دهيم: «انَّمَا الْمُؤمِنُ الَّذى‌ اذا غَضَبَ لَمْ يَخْرُجُهُ غَضَبَهُ مِنْ حَقّ، وَ اذا رَضِىَ لَمْ يَدْخُلْهُ رَضاهُ فِى باطِلٍ؛ مؤمن كسى است كه هرگاه خشمگين شود، خشم او را از دائره حق خارج نمى‌كند، و هرگاه (از كسى) خشنود گردد، خشنوديش او را در باطل وارد نمى‌سازد». [1]

حلم و بردبارى‌

نقطه مقابل غضب و خشم لجام گيسخته، حلم و بردبارى و خويشتن دارى است، و همان گونه كه از امام حسن عليه السلام نقل شده كه وقتى از حضرتش درباره تفسير حلم سؤال كردند فرمود: «كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلكُ النَّفْس؛ حلم فرو بردن غضب و تسلّط بر نفس است». [2]

و نشانه آن حسن برخورد با افراد و معاشرت بالمعروف است، همان گونه كه در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است: «لَيْسَ بِحَليمٍ مَنْ لَمْ يُعاشِر بِالْمَعْروُفِ مَنْ لابُدَّ لَهُ مِنْ مُعاشِرَتِهِ؛ كسى كه نسبت به افرادى كه ناچار است با آنها معاشرت كند خوش رفتارى نداشته باشد، حكيم و بردبار نيست». [3]

افرادى هستند كه بر اثر عجز و ناتوانى بردبارى پيشه مى‌كنند، و در واقع داراى فضيلت حلم نيستند چرا كه هر وقت قدرت پيدا كردند، دست به انتقام دراز مى‌كنند، همان گونه كه در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى‌خوانيم: «لَيْسَ الحَليمُ مَنْ عَجَزَ فَهُجِمَ وَ اذا قَدَرَ انْتَقَمَ، انَّما الْحَليمُ مَنْ اذا قَدرَ عَفى؛ كسى كه به خاطر عجز و ناتوانى ساكت شود و اقدام به كارى نكند و به هنگام توانايى انتقام بگيرد حليم و بردبار نيست. حليم كسى است كه به هنگام توانايى ببخشد». [4]

به هر حال حلم و بردبارى همه كس مخصوصاً براى رؤساء و مديران و سرپرست‌هاى خانواده‌ها، يكى از باارزش‌ترين فضائل اخلاقى است كه سبب پيشرفت و تعالى و حسن مديريت و جذب دل‌ها و حل مشكلات عظيم است.

[1]. بحارالانوار، جلد 64، صفحه 354.

[2]. همان، جلد 75، صفحه 102.

[3]. كنزالعمال، حديث 5815، جلد 3، صفحه 130.

[4]. غررالحكم، حديث 7529.