گام چهارم: محاسبه‌

چهارمين گامى كه علماى اخلاق براى رهروان اين راه ذكر كرده‌اند، محاسبه است؛ و منظور اين است كه هر كس در پايان هر سال يا ماه و هفته و يا در پايان هر روز به محاسبه كارهاى خويشتن بپردازد، و عملكرد خود را در زمينه خوبيها و بديها، اطاعت و عصيان، خدا پرستى و هوا پرستى دقيقاً مورد محاسبه قرار دهد، و درست مانند تاجر موشكاف و دقيقى كه همه روز يا هر هفته و هر ماه و هر سال به حسابرسى تجارتخانه خود مى‌پردازد و سود و زيان خويش را از دفاتر تجارى بيرون مى‌كشد و ترازنامه و بيلان تنظيم مى‌كند، به يك محاسبه الهى و معنوى دست زند و همين كار را در مورد اعمال و اخلاق خويش انجام دهد.

روشن است محاسبه چه در امر دين باشد يا دنيا يكى از دو فايده مهم را دارد: اگر صورتحساب، سود كلانى را نشان دهد، دليل بر صحّت عمل و درستى راه و لزوم تعقيب آن است؛ و هر گاه زيان مهمّى را نشان دهد دليل بر وجود بحران و خطر و احتمالًا افراد مغرض و دزد و خائن و يا خطا كار و ناآگاه در تجارتخانه اوست كه بايد هر چه زودتر براى اصلاح آن وضع كوشيد.

در اين زمينه نيز در منابع اسلامى اعم از آيات و روايات اشارات پر معنايى ديده مى‌شود.

آيات زيادى از قرآن خبر از وجود نظم و حساب در مجموعه جهان آفرينش مى‌دهد، و انسانها را به دقّت و انديشه در اين نظم و حساب دعوت مى‌كند؛ از جمله، مى‌فرمايد:

«وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْميزانَ- انْ لاتَطْغَوا فى الْميزانِ؛ آسمان را برافراشت و ميزان و قانون در آن گذاشت، تا در ميزان طغيان نكنيد (و از مسير عدالت و حساب منحرف نشويد)!» (الرّحمن، آيات 7 و 8).

در جاى ديگر مى‌خوانيم: «وَ كُلُّ شَىْ‌ءٍ عَنُدَهُ بِمِقْدارٍ؛ و هر چيز نزد او (خدا) مقدار معينى (حساب روشنى) دارد ..» (سوره رعد، آيه 8).