بودند، به آنها گفتند: «شما در چه حالى بوديد؟ (و چرا با اين كه مسلمان بوديد، در صف كفّار جاى داشتيد؟!)» گفتند: «ما در سرزمين خود، تحت فشار و مستضعف بوديم.» آنها [/ فرشتگان‌] گفتند: «مگر سرزمين خدا، پهناور نبود كه مهاجرت كنيد؟!» آنها (عذرى نداشتند، و) جايگاهشان دوزخ است و سرانجام بدى دارند.

تفسير و جمع‌بندى‌

در نخستين آيه تأثير محيط در اعمال و افعال انسان به صورت لطيفى بيان شده است.

توضيح اين كه: مفسّران بزرگ در تفسير اين آيه بيانات گوناگونى دارند.

بعضى گفته‌اند منظور اين است كه آب زلال و حى همچون قطرات باران بر سرزمين دلها فرو مى‌ريزد؛ دلهاى پاك آن را مى‌پذيرد و گلهاى زيباى معرفت و ميوه‌هاى لذّتبخش تقوا و طاعت از آن مى‌رويد در حالى كه دلهاى ناپاك و آلوده واكنش مناسبى نشان نمى‌دهند؛ پس اگر مى‌بينيم عكس‌العمل همه در برابر دعوت پيامبر و تعليمات اسلام يكسان نيست، اين به خاطر نقص در فاعليّت فاعل، نمى‌باشد بلكه اشكال در قابليّت قابل است‌ [1].

ديگر اين كه، هدف از بيان اين مثال اين است كه هميشه نيكيها و خوبيها را از محلّ مناسبش طلب كنيد چرا كه تلاش و كوشش در محلهاى نامناسب چيزى جز هدر دادن نيروها محسوب نمى‌شود. [2]

احتمال سومى كه در تفسير اين آيه وجود دارد و مى‌تواند براى بحث ما مورد استفاده قرار گيرد اين است كه: در اين مثال انسانها به گياهان تشبيه شده‌اند و محيط زندگى آنها به زمينهاى شور و شيرين؛ در يك محيط آلوده، پرورش انسانهاى پاك مشكل است هر چند تعليمات قوى و مؤثّر باشد، همان گونه كه قطرات حياتبخش باران هرگز در شوره زار سنبل نمى‌روياند. به همين دليل، براى تهذيب نفوس و تحكيم اخلاق صالح بايد به‌

[1]. اين تفسير را فخر رازى به عنوان اوّلين احتمال در معنى آيه، ذكر كرده است (تفسير فخر رازى، جلد 14، صفحه 144)؛ جمعى ديگر نيز آن را از ابن عبّاس نقل كرده‌اند

[2]. اين تفسير در مجمع البيان و تفسير الحديد در ذيل آيه بالا مورد بحث قرار گرفته است‌