اصول اخلاق اسلامى در روايات‌

در روايات اسلامى نيز احاديثى كه بيانگر اصول اخلاقى حسنه و سيّئه است ديده مى‌شود كه روش مخصوص به خود را تعقيب مى‌كند، نه روشى را كه حكماى يونان داشته‌اند، از جمله:

1- در حديث معروفى كه در كتاب‌ «اصول كافى» از امام صادق عليه السلام‌ نقل شده است چنين مى‌خوانيم كه: يكى از ياران آن حضرت به نام‌ «سماعة بن مهران» مى‌گويد: با گروهى از اصحاب آن حضرت در خدمتش بوديم كه سخن از عقل و جهل به ميان آمد، فرمود: «لشكريان عقل و جهل را بشناسيد تا هدايت شويد»، من گفتم فدايت شوم، تا شما شرح ندهيد ما آگاه نخواهيم شد، امام فرمود: «خداوند در آغاز، عقل را آفريد ... سپس جهل را (عقل از در اطاعت در آمد و جهل طريق معصيت را پوييد) خداوند هفتاد و پنج لشكر به عقل داد و هفتاد و پنج لشكر كه ضدّ آن بود به جهل.»

سپس امام، هفتاد و پنج لشكر [1] عقل و جهل را به شرح زير بيان فرمود:

الْخَيْرُوَ هُوَ وَزِيْرُ الْعَقْلِ‌

؛ نيكى وزير عقل است‌

وَجَعَلَ ضِدَّهُ الَشَّرَّ وَهُوَ وَزِيُر الْجَهْلِ‌

؛ و ضدّ آن بدى است كه وزير جهل است‌

وَالْايمانُ وَضِدُّهُ الْكُفْرُ

؛ و ايمان و ضدّش كفر

وَالتَّصْدِيْقُ وَضِدُّهُ الُجُمُودُ

؛ و تصديق (ايمان به آيات الهى و انبياء) و ضدّش انكار

وَالرَّجاءُ وَضِدُّهُ الْقُنُوطُ

؛ اميد و ضدّش نوميدى‌

وَالْعَدْلُ وَضِدُّهُ الجَوْرُ

؛ و عدالت و ضدّش ستم‌

وَالرِّضاءُ وَضِدُّهُ السَّخَطُ

؛ رضا و خشنودى و ضدّش خشم و نارضايى‌

وَالشُّكْرُ وَضِدُّهُ الْكُفْرانُ‌

؛ شكرگزارى و ضدّش كفران‌

وَالطَّمَعُ وَضِدُّهُ الْيَأْسُ‌

؛ طمع (به آنچه در دست مردم است) و ضدّش نوميدى (از آنها)

[1]. توجّه داشته باشيد كه تعداد امورى كه در اين روايت آمده 78 موضوع است ولى با توجّه به اين كه خير و شرّ موضوع مستقلّى در برابر امور ديگر نيست، بلكه جامع در ميان آنها است؛ به علاوه ايمان و كفر و تصديق و تكذيب مربوط به اصول عقائد است، اين سه مورد از مجموعه جدا مى‌شود و باقيمانده همان هفتاد و پنج موضوع خواهد بود