خلاصه اين كه، در اين سه آيه، سجده براى غير خداوند مطرح شده است، اين آيات چگونه با توحيد عبادت سازگار است؟

پاسخ: همان طور كه گفتيم حرمت شرك، و عدم جواز سجده بر غير خدا، و اختصاص عبادت و پرستش براى خداوند، قانون كلّى است كه استثنابردار نيست.

شرك در هيچ يك از شاخه‌هاى توحيد تصوّر نمى‌شود و صحيح نمى‌باشد؛ بنابراين، سجده در آيات فوق به معناى پرستش و عبادت نيست، بلكه سجده شكر يا سجده تعظيم و تكريم نعمت پروردگار است.

فرشتگان كه بر آدم سجده كردند در حقيقت سجده بر خداوند نمودند كه چنين موجود با ارزشى آفريده است، پس سجده در حقيقت براى خداوند بود؛ ولى به خاطر آفرينش آدم.

برادران حضرت يوسف هم به خاطر عظمتى كه خداوند به برادرشان، يوسف، داده بود خدا را شكر كردند و براى بزرگداشت اين عظمت به سجده افتادند. آن‌ها از اين كه از آن زندگى سخت در كنعان نجات يافته و برادرشان را پس از سال‌ها پيدا كرده و از كنعان به مصر كوچ كرده، و زندگى آبرومندانه‌اى پيدا كرده بودند، سر به سجده شكر ساييدند. همان‌گونه كه بنى اسرائيل هم براى خداوند سجده كردند، نه براى مسجد بيت المقدّس.

هنگامى كه مسلمانان و زوّار خانه خدا به هنگام نماز جماعت برگرد خانه كعبه حلقه مى‌زنند و نماز جماعت دايره‌وارى اقامه مى‌كنند و همگى در مقابل خانه كعبه سجده مى‌كنند، آيا آن‌ها خانه كعبه را مى‌پرستند، يا اين كه هيچ كس آن خانه را عبادت نمى‌كند، بلكه همگى جهت پرستش خداوند در برابر كعبه به سجده مى‌افتند؟

بنابراين، سجده در همه جا براى خدا و در حقيقت براى پرستش پروردگار عالم است، هر چند ممكن است انگيزه‌هاى آن متفاوت باشد. در نتيجه آيات سه‌گانه فوق استثناء قاعده كلّى توحيد عبادت محسوب نمى‌گردد.