نهادى شده در فهم وضعيت امام، تفسير كلام و رفتار و مواضع اتخاذ شده او در شرايط مختلف سياسى، اجتماعى و تاريخى ، مؤثر خواهد بود. يكى ديگر از آن عرصه ها، شناخت عرف و عادت جامعه عصر صدور روايات است كه در فهم عميق درون مايه ها و جهت گيرى محتوايى آنها ، تأثير انكارناپذيرى دارد. با توجه به اين كه عرف ، مرجع تشخيص بسيارى از موضوعات و مسايل متعلق احكام شرعى است و فقها در هر برهه و هر جامعه ، ناگزير به شناخت عرف زمان خويش و اقتضائات جامعه مؤمنان هستند، در اين خصوص ، يعنى شناخت عرف زمان صدور و عرف زمان تطبيق و تعميم نيز ، علم جامعه شناسى و ديگر علوم اجتماعى ، در كنار ارتكازات معمول و اقتضائات عقل سليم ، در تشخيص احكام و انطباق آن بر موضوعات متناسب ، به فقيه يارى مى رساند. جامعه شناسى ، مى تواند در فهم و تحليل درون مايه و محتواى روايات نيز از مفسران دستگيرى كند. ابتدا مى توان روايات را براساس ملاك هاى خاصى طبقه بندى نمود. بى شك، فهم و تفسير بخش مهمى از رواياتِ ناظر به احكام و تكاليف اجتماعى ، اعم از اخلاقى و حقوقى ، و مربوط به روابط ميان مؤمنان ، يا مؤمنان با غير مؤمنان ، ما را به بهره گيرى از اين دانش هاى عصرى ملزم مى سازد. لازم به تذكر نيست كه روايات دينى، هر چند جامعه شناختىِ به معناى تبيينگر اوضاع و احوال يك جامعه عينى و محقق نيستند ، اما بى شك، با هدف ترسيم جامعه مقدّر و مطلوب دينى القا و ارائه شده اند و به دليل ارتباط تنگاتنگ با اوضاع و شرايط فرهنگى ـ اجتماعى زمان خود ، تا حد امكانْ به اصلاح، پالايش و جرح و تعديل آن اوضاع توجه كرده و به عبارتى ، با آن فرهنگْ گفتمان و تعامل كرده است. از اين رو، شناخت آن اوضاع، نحوه تعامل اين دو جريان و پيامد آن ، كه به نوعى در روايات انعكاس يافته، در اين چارچوب قابل مطالعه و بررسى است.

4 . روش تحقيق و مطالعه در موضوع جامعه شناسى و حديث

اين سنخ مطالعات را به چند صورت و با بهره گيرى از رويكردهاى مختلف مى توان انجام داد : الف) روش تحليل محتوا؛ اين نوع مطالعه توصيفى و قالب كمّى يا به عبارتى كمّى ـ كيفى ، براى درك جهت گيرى كلى تعاليم دينى و رواياتِ ناظر به مسايل و موضوعات اجتماعى مؤثر است. بسامد و تكرار كلمات، عبارات، تعابير، فراوانى روايات يك بخش، تأكيدات و