د) رويكرد جامعه شناختى ـ رجالى

در اين رويكرد ، جهت گيرى مطالعه ، بررسى احوال سياسى ، اجتماعى ، فرهنگى و سابقه و لاحقه روايان و ناقلان حديث ، به ويژه محدثان بزرگ و كثيرالروايه ، نحوه ارتباط آن ها با امام ، و نقشى كه در انتشار دين و انتقال روايات ايفا كرده اند و مسايلى از اين قبيل است. برخى حديث شناسان ، كثرت پرسش ها ، نوع و سطح آن ها ، تعداد روايات منقول ، مأموريت هاى محوّله ، طول مدت همراهى و ملازمت با امام ، و امورى از اين قبيل را ، معرّف سطح اعتبار و جايگاه راوى در دستگاه امامت و منزلت دينى ـ اعتقادى او تلقى كرده اند . اين كه امام معصوم عليه السلام به اقتضاى «انا امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم» ، به هر سؤال به تناسب درك مسايل و افق فكر او پاسخ مى داده ، خود در واقع به مقوله شناخت راوى مربوط است. در روايات آمده كه گاه معصوم عليه السلام ، به يك سؤال مشتركِ طرح شده از سوى سه نفر ، سه پاسخ متفاوت داده است . دليل آن ، ظاهرا چيزى جز اختلاف سطوح معرفتى و بينشى ، ميزان درك و تلقى و حد انتظار آن ها نيست . از اين رو ، اوضاع و احوال رجاليون حديث نيز ، از عرصه هايى است كه مى تواند از منظر جامعه شناختى و روان شناسى اجتماعى مورد مطالعه قرار گيرد ، و از نحوه ارتباط آن ها با حكومت وقت ، امام معصوم عليه السلام ، موقعيت اجتماعى ، وضعيت قومى ، شغل ، سطح فهم و آگاهى ، ميزان همسويى با امام و امورى از اين قبيل كه بى شك در نوع احاديث منقول ، تعداد و نيز ميزان اعتماد و اطمينان به روايات آن ها نقش تعيين كننده دارد ، اطلاعاتى به دست دهد ؛ البته ، محدوديت هاى انكارناپذيرى در اين خصوص وجود دارد كه انجام اين نوع مطالعات را با مشكل مواجه مى سازد. طبيعى است كه انتظار ما در تأمين اين مهم ، تابع ميزان برخوردارى از اسناد و مدارك حاوى اطلاعات مورد نياز است. فقر و كاستى منابع تاريخى ، مانع مهمى در انجام اين نظام مطالعاتى شمرده مى شود.

ه) رويكرد تاريخى ـ آسيب شناختى

مطالعه احاديث از منظر آسيب شناختى نيز ، از عرصه هاى حضور علوم اجتماعى جديد ، به ويژه جامعه شناسى تاريخى است. براى مثال، بررسى اوضاع و شرايطى كه به حصر امام و تحميل محدوديت ها و تنگناهايى كه به نوعى مانع ايفاى رسالت او در حد انتظار شده ، يا