در پايان كتاب‌هاى نامبرده آورده‌اند.[1] تأليف اين كتاب به سال 1068 ق، به پايان رسيد.[2]

دو. جوامع الكلم‌[3]

دومين كتاب از مجموعه‌هاى چهارگانه حديثى متأخّر، از آن سيّد محمّد بن شرف‌الدين على بن نعمة اللَّه جزائرى، معروف به سيّد ميرزا جزايرى (م 1021 و به عبارتى پس از 1068 ق) است.[4] اين مجموعه در بردارنده روايات صحيح، مؤثّق، حَسَن و حتّى ضعيف‌[5] در زمينه‌هاى اصول دين، فقه، موعظه، تفسير، آداب و اخلاق است كه از كتاب‌هاى بسيارى، اعم از كتب اربعه و كتاب‌هاى ديگر جمع‌آورى شده است.[6] مؤلّف، براى بيان اوصاف احاديث، رموزى را تعيين كرده است كه پاره‌اى از منتقى الجمان فى الأحاديث الصحاح و الحسان صاحب معالم گرفته شده است. پاره‌اى از اين رموز، بدين قرارند: «صح»، براى صحيح مطلق؛ «صحر»، يعنى صحيح عند المشهور؛ «صحى»، يعنى صحيح عند نفسه؛ «ق»، يعنى موثّق؛ «ح»، يعنى حَسَن.

كتاب از چند «عِقد» تشكيل شده و هر عقدى، شامل «سَمط» هايى است و هر

[1]. تاريخ حديث، ص 86.

[2]. الذريعة، ج 25، ص 13.

[3]. براى اين كتاب، دو اسم آورده‌اند: 1. جوامع الكلام فى دعائم الإسلام. مؤلّف كشف الحجب، اين كتاب را با اين عنوان آورده است. 2. جوامع الكلم. سيّد نعمةاللَّه جزائرى، شاگرد مؤلّف، بر پشت جلد اوّل كتاب، اين عبارت را آورده است:« المجلد الاوّل من جوامع الكلم، من تصنيفات شيخنا و أستاذنا السيّد الأجل السيد ميرزا نعمة اللَّه- تغمّده اللَّه برحمته-». صاحب الذريعة به طور ضمنى نوشته سيّد نعمةاللَّه را تأييد مى‌كند و مى‌گويد كه او با نام كتاب استادش آشناست. ديگران هم از جمله صاحب روضات الجنّات و محدّث نورى در خاتمة مستدرك الوسائل، كتاب را به همين نام تعبير مى‌كنند( ر. ك: الذريعة، ج 5، ص 252).

[4]. فهرست نسخ خطّى اهدايى آقاى مشكاة به دانشگاه تهران، ج 3، ص 1273.

[5]. همان، ص 1274.

[6]. أمل الآمل، ج 2، ص 275.