اربعه متأخّر به حساب مى‌آيد، بر اساس مستندات و مدارك قوى، جوامع الكلم به عنوان اثر روايى چهارم از كتب اربعه متأخّر شيعه است. اينك به معرّفى اجمالى هر كدام از اين كتب مى‌پردازيم.

يك. الوافى‌

از عالمان بزرگ بعد از محمّد تقى مجلسى، محمّد بن مرتضى كاشانى معروف به ملّا محسن فيض كاشانى (م 1091 ق) است كه در بسيارى از رشته‌هاى علوم معقول و منقول، سرآمد اقران بود. مهم‌ترين اثر وى در علم حديث، كتاب الوافى است. اين كتاب- كه يكى از بزرگ‌ترين و جامع‌ترين كتاب‌هاى حديثى در عصر صفوى است- شامل شرحى بر اصول و فروع الكافى است و اخبار كتب اربعه را با بياناتى گاه، اجمالى ذكر كرده‌[1] و آن را به سال 1068 ق، به پايان رسانده است.

هدف فيض از تأليف اين كتاب، جمع كردن بين كتاب‌هاى چهارگانه اساسى شيعه بوده است، بدين صورت كه هر يك از آنها را داراى نقص‌هايى ديده و دانسته است تنها از راه جمع‌آورى همه آنها در يك‌جا و افزودن آيات متناسب قرآن در هر مورد، مى‌توان بر كتاب كاملى در اين باب، دست يافت و دشوارى‌هاى آن كتاب‌ها را با توضيحى كه داده مى‌شود، مرتفع كرد. فيض در شرح اين مشكلات، به كتاب‌هاى معتبر حديث، استناد جست و از اين راه، كتابى پديد آورد كه جوينده را از مراجعه به كتاب‌هاى چهارگانه يادشده، بى‌نياز مى‌سازد.[2] فيض كاشانى، در مقدّمه الوافى مى‌نويسد:

اين، كتابى است كامل در فنون علوم دين، دربرگيرنده بخشى از آنچه از علوم دين كه در قرآن مبين آمده و تمام احاديث ائمه اطهار- سلام اللَّه عليهم- كه در اصول اربعه- كه مدار دانش حديث در روزگاران بر

[1]. تاريخ ادبيات ايران، ذبيح اللَّه صفا، ص 257؛ قصص العلماء، ص 211.

[2]. تاريخ ادبيات ايران، ذبيح اللَّه صفا، ص 257- 258.