از جمله بحرين به ايران بود.[1] بعد از تأليف كتاب الفوائد المدنيّةى محمّد امين استرآبادى (1026 يا 1033 يا 1036 ق) و اخبارى شدن بسيارى از علماى ايران و عراق، اين مسلك بيش از همه جا در بحرين رخنه كرد. زين‌الدين على بن سليمان بن درويش بن حاتم قدمى بحرانى (م 1062 يا 1064 ق)، اين گرايش را از ايران به بحرين برد[2] و پس از وى، عالم فقيه شيخ سليمان ماحوزى بحرينى (م 1062 ق) و بعد از او شاگردان وى، اين مسلك را در آن بلاد، توسعه دادند، به طورى كه بحرين، مركز اخبارى‌ها شد.

شبه قارّه هند

نفوذ و توسعه مذهب تشيّع در شبه قاره هند، به صورت مقطعى و تدريجى حاصل شد و اين مذهب توانست در مدّت سيصد و پنجاه سال (748 تا 1098 ق) از جنوب تا شمال و غرب هند، توسعه يابد.[3] پيشينه مهاجرت ايرانيان به شبه قارّه هند و پاكستان، به زمان هجوم چنگيزخان مغول به ايران و بغداد بر مى‌گردد.[4] علاوه بر آن، در اواخر قرن هشتم هجرى، در قدرتى كه به هدايت و رهبرى شيخ صفى الدين اردبيلى در مقابل تركان عثمانى شكل گرفت، نقش علماى شيعه در شبه قارّه هند و پاكستان، مشهود است.[5] ليكن در ابتداى كار، مهاجرت به هند، موقعيّتى را براى شيعيان به ارمغان نياورد؛

[1]. صفويه در عرصه دين، فرهنگ و سياست، ج 3، ص 1207.

[2]. لؤلؤة البحرين فى الإجازات و تراجم رجال الحديث، ص 13؛ زمين در فقه اسلامى، ص 70.

[3]. مطلع الأنوار احوال دانشمندان پاكستان و هند، ص 24( مقدّمه).

[4]. شهداء الفضيلة، ص 172. درباره علل وعوامل مهاجرت، دسته‌هاى مهاجران، شرايط تاريخى- اجتماعى و پيامدهاى اجتماعى و فرهنگى مهاجرت ايرانيان به هند، به طور تفصيل، ر. ك: مهاجرت تاريخى ايرانيان به هند( قرن هشتم تا هجدهم ميلادى)، فصل‌هاى هفتم و هشتم.

[5]. مطلع الأنوار احوال دانشمندان شيعه پاكستان و هند، ص 24.