فرهنگ مردم ايران در زمان حاضر نيست.

از سوى ديگر، به نكات از سوى ديگر چه بسيار عناصر فرهنگى كه از دين نيست و دين در آن زمينه ساكت است و حكم فقهى آن اباحه است: «اسكُتُوا عمّا سَكتَ عنهُ رسولُ اللَّه».

با توجّه به نكات ياد شده، ميان عناصر فرهنگ و دين ارتباط عموم و خصوص من وجه برقرار است كه به صورت نمودار ذيل قابل نمايش است.

...

در نمودار بالا، مجموعه الف، فرهنگ است و مجموعه ب، دين. مجموعه ج يعنى الف منهاى د، عناصر غير دينى فرهنگ است و مجموعه د، عناصر دينى وارد شده در فرهنگ است و مجموعه ه، عناصر دينى جذب نشده در فرهنگ است. نكته ديگر اين كه عناصر دينى جذب شده در فرهنگ مردم، دو شأن دارد:

1. از آن حيث كه عنصر دينى هستند، ويژگى‌هاى دين را دارند؛ يعنى منشأ وحيانى دارند و مقدس‌اند و دين و ديندار- از آن حيث كه مؤمن به دين است- تغيير آن را نمى‌پذيرد.

2. از آن حيث كه عنصر فرهنگى است، عنصر فرهنگى شده است و ويژگى‌هاى فرهنگ را دارد. اين جنبه آن مورد مطالعه جامعه‌شناسان قرار مى‌گيرد؛ البته برخى گمان كرده‌اند احكام جامعه‌شناسان درباره اين عناصر، نافى باور دينى درباره اين عناصر است؛ چه اينان ديندار بوده‌اند يا غير ديندار.

نكته ديگر در اين باره اين است كه عالمان دينى، در مواردى در فهم دين تفاوت برداشت دارند. اختلاف فتوا ميان فقها، نمونه‌اى از اين امر است. راه تغيير فهم و برداشت عالم دين از