21025.الإمامُ الصّادقُ عليه السلام ـ في الجَوابِ عَن عِلَّةِ فَضلِ نِيَّةِ المُؤمنِ: لأنَّ العَمَلَ رُبَّما كانَ رِياءً لِلمَخلوقينَ، و النِّيَّةُ خالِصَةٌ لرَبِّ العالَمينَ، فيُعطي تَعالى علَى النِّيَّةِ ما لا يُعطي علَى العَمَلِ . [1]

21026.بحار الأنوار عن العالِمُ عليه السلام ـ في تفسيرِ نِيَّةِ المُؤمنِ خَيرٌ ـ: إنّهُ رُبَّما انتَهَت بالإنسانِ حالَةٌ مِن مَرَضٍ أو خَوفٍ ، فتُفارِقُهُ الأعمالُ و مَعَهُ نِيَّتُهُ ، فلِذلكَ الوَقتِ نِيَّةُ المُؤمنِ خَيرٌ مِن عَمَلِهِ . و في وَجهٍ آخَرَ أنّها لا يُفارِقُهُ عَقلُهُ أو نَفسُهُ ، و الأعمالُ قَد يُفارِقُهُ قَبلَ مُفارَقَةِ العَقلِ و النَّفسِ . [2]

بيان:

في بحار الأنوار بعد ذكر وجوه في تفسير قوله عليه السلام : «نِيَّةُ المُؤمنِ خَيرٌ مِن عَمَلِهِ» ما نصّه : و بعد ما أحطت خُبرا بما ذكرناه نذكر ما هو أقوى عندنا بعد الإعراض عن الفضول ، و هو الحقّ الحقيق بالقبول . فاعلم أنّ الإشكالات النّاشئة من هذا الخبر إنّما هو لعدم تحقيق معنَى النّيّة ، و توهّم أنّها تَصوُّر الغرض و الغاية و إخطارها بالبال . و إذا حقّقتها ـ كما أومأنا إليه سابقا ـ عرفت أنّ تصحيح النّيّة من أشقّ الأعمال و أحمزها ، و أنّها تابعة للحالة الّتي النّفس متّصفة بها . و كمال الأعمال و قبولها و فضلها منوط بها ، و لا يتيسّر تصحيحها إلاّ بإخراج حُبّ الدّنيا و فخرها و عزّها من القلب ، برياضات شاقّة ، و تفكّرات صحيحة، و مجاهدات كثيرة ؛ فإنّ القلب سلطان البدن ، و كلّما استولى عليه يتبعه سائر الجوارح ، بل هو الحصن الّذي كلّ حُبّ استولى عليه و تصرّف فيه يستخدم سائر الجوارح و القوى ، و يحكم عليها ، و لا تستقرّ فيه محبّتان غالبتان ، كما قال اللّه عَزَّ و جلَّ : يا عيسى، لا يصلح لسانان في فم واحد و لا قلبان في صدر واحد ، و كذلك الأذهان [3] ، و قال سبحانه : «ما جَعَلَ اللّه ُ لِرَجُلٍ مِن قَلْبَينِ في جَوْفِهِ» . [4] فالدّنيا و الآخرة ضَرّتان لا يجتمع حبّهما في قلب ، فمن استولى على قلبه حبّ المال لا يذهب فكره و خياله و قواه و جوارحه إلاّ إليه ، و لا يعمل عملاً إلاّ و مقصوده الحقيقيّ فيه تحصيله ، و إن ادّعى غيرَه كان كاذبا ، و لذا يطلب الأعمال الّتي وعد فيها كثرة المال و لا يتوجّه إلَى الطّاعات الّتي وعد فيها قرب ذي الجلال ، و كذا من استولى عليه حبّ الجاه ليس مقصوده في أعماله إلاّ ما يوجب حصوله ، و كذا سائر الأغراض الباطلة الدنيويّة ، فلا يخلص العمل للّه سبحانه و للآخرة إلاّ بإخراج حبّ هذه الاُمور من القلب ، و تصفيته عمّا يوجب البعد عن الحقّ . فللنّاس في نيّاتهم مراتب شتّى ، بل غير متناهية بحسب حالاتهم ؛ فمنها ما يوجب فساد العمل و بطلانه ، و منها ما يوجب صحّته ، و منها ما يوجب كماله ، و مراتب كماله أيضا كثيرة . [5]

21025.امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از علّت برترى نيّت مؤمن بر عملفرمود : چون عمل گاه ممكن است براى ريا و خودنمايى به مخلوقين صورت گيرد، اما نيّت به طور خالص از آنِ پروردگار جهانيان است. بنا بر اين، خداى متعال براى نيّت چيزى عطا مى كند كه براى عمل عطا نمى كند.

21026.بحار الأنوار : امام كاظم عليه السلام در تفسير معناى اين سخن كه نيّت مؤمن بهتر است فرمود : زيرا گاهى اوقات براى انسان حالاتى چون بيمارى يا ترس پيش مى آيد و با آنكه نيّت انجام كارى را دارد نمى تواند انجامش دهد، در چنين وقتى است كه نيّت مؤمن بهتر از عمل اوست. در شكلى ديگر [از اين حديث] آمده است: چون عقل يا نفْس مؤمن از او جدا نمى شود، امّا اعمال گاهى اوقات، پيش از جدا شدن عقل و نفْس، از او جدا مى شود (توانايى و امكان انجام عمل را از دست مى دهد).

توضيح:

در بحار الأنوار بعد از ذكر اقوال و وجوهى در تفسير جمله «نيّت مؤمن بهتر از عمل اوست» مى گويد : اكنون پس از بيان اين مطالب و اقوال، آنچه را كه به نظر ما قويتر و پذيرفتنى تر مى رسد بيان مى كنيم. بايد دانست كه اشكالات ناشى از اين خبر در حقيقت به خاطر تحقيق نكردن در معناى نيّت است و اين توهّم كه نيّت به معناى تصوّر هدف و گذراندن آن از ذهن است. امّا اگر، همچنان كه قبلاً اشاره كرديم، در معناى آن تحقيق شود، معلوم مى گردد كه درست كردن نيّت از سخت ترين و دشوارترين كارهاست و تابع حالت نفسانى است و كمال اعمال و قبول و ارزش آنها وابسته به نيّت مى باشد و اصلاح و راست گردانى نيّت جز با بيرون راندن حبّ دنيا و افتخارات و جاه و مقام دنيوى از دل، به واسطه رياضت هاى سخت و انديشه ورزى هاى درست و سالم و مجاهدات فراوان ميسّر نمى شود ؛ چرا كه دلْ سلطان بدن است و هرچه بر دل چيره شود ساير اعضا و جوارح بدن نيز از آن پيروى مى كنند و بلكه دلْ دژى است كه هر محبّتى بر آن تسلّط يابد و در آن دخل و تصرّف كند، ديگر اعضا و نيروهاى انسان را نيز به خدمت خود مى گيرد و بر آنها فرمان مى راند و در يك دل دو محبّت جمع نمى شود، چنان كه خداوند عزّ و جلّ فرمود: اى عيسى! دو زبان در يك دهان نشايد و دو دل در يك سينه نگنجد و ذهن ها نيز چنين اند (در يك ذهن دو انديشه ناسازگار جاى نمى گيرد)، همچنين در كتاب خود مى فرمايد: «خدا در اندرون هيچ مردى دو دل قرار نداده است». دنيا و آخرت دو هوويند كه محبّت آنها در يك دل جمع نمى شود، مثلاً كسى كه عشق به مال و ثروت بر دلش چيره شود، تمام فكر و ذكر و خيال و قوا و جوارح او در پى مال و ثروت خواهد بود و هر كارى انجام دهد، هدف نهايى و مقصود واقعى او از آن كار تحصيل مال است. و اگر جز اين ادعا كند دروغ گفته است. از اين رو، در عبادات و طاعاتش هم اعمالى را انتخاب مى كند كه بدان ها وعده مال فراوان داده شده است و به طاعاتى كه در آنها وعده تقرّب به خداوند ذو الجلال داده شده است توجّهى نمى كند. همچنين كسى كه عشق به جاه و مقام بر او مستولى شود، هر كارى كه انجام دهد به قصد رسيدن به جاه و مقام انجام مى دهد. ساير اغراض باطل و نادرست دنيوى نيز به همين گونه است. بنا بر اين، تنها زمانى كار و عمل براى خداوند سبحان و آخرت خالص مى شود كه عشق و محبّت به اين امور را از دل بيرون كنند و آن را از هر آنچه موجب دورى از حق مى شود پاك و تصفيه نمايند. بنا بر اين، مردم به لحاظ نيّت هايشان مراتب گوناگون و بلكه بى شمار دارند. بعضى از آنها موجب فساد و بطلان عمل مى شود، برخى موجب صحّت و درستى آن و برخى موجب كمال عمل، و كمال نيز خود مراتب فراوانى دارد.