پس خوف و رجا، در همه حال بايد كه موجود باشد و ملاحظه بدى خود، باعث يأس و قنوط نشود، و نظر به كَرَم الهى، باعث ايمنى و اغترار نگردد. و به اين معنى، حضرت سيّد السّاجدين، در مقام طلب عفو و رحمت در بعضى ادعيه صحيفه كامله، اشاره فرموده به لفظى كه حاصل معنايش اين است كه: خداوندا! اگر مرا در معرضِ عفو خود در آورى و از عذاب‌[1] خود، نجات بخشى، اين كَرَم را نسبت به كسى فرموده خواهى بود كه انكار نمى‌نمايد استحقاقِ عقوبت تو را و خود را از مستوجب عذاب بودن، مبرّا نمى‌داند. و اين فضل و كَرَم را درباره كسى خواهد بود كه ترستش از تو، بيشتر است از طمعى كه در بابِ بندگى تو دارد، و نااميدى‌اش از نجات يافتن، زياده از اميد خلاصى است، نه آن كه يأسش از قبيل قنوط و نااميدى از كَرَم تو باشد يا آن كه طَمَعى كه از كَرَم تو دارد، از قبيل اغترار و اميدش به عمل خود باشد؛ بلكه يأسش از اين جهت است كه نظر به اعمال خود كه مى‌كند، حَسَنات خود را نسبت به سيّئات، قليل و بى قدر مى‌بيند و عذر و حجّت خود را در باب تقصيراتى كه كرده، سست و ضعيف مى‌يابد. امّا چون نظر به كَرَم و بزرگى تو مى‌كند، مى‌داند كه تو سزاوار آنى كه به تو مغرور بشوند صدّيقان، با وجود عباداتى كه كرده‌اند، و نااميد از كَرَم تو نباشند گناه‌كاران، با وجود معاصى كه از ايشان صادر شده؛ زيرا كه تو، آن خداوند بزرگ‌مرتبه‌اى كه فضل و كَرَم خود را از كسى باز نمى‌گيرى و حقّ خود را به تمامى از كسى بازيافت نمى‌نمايى.[2] و از اين كلام شريف، ظاهر مى‌شود كه منشأ خوف بنده، ملاحظه اعمال قبيحه است، و منشأ اميد و رجا، نظر به كَرَم و رحمت بى‌منتهاى سبحانى. و ظاهر مى‌شود كه خوف، ممدوح است و قنوط، مذموم. و همچنين، رجا خوب است و اغترار، خوب نيست.

[فرق ميان خوف از خدا و ياس از رحمت الهى‌]

و فرق ميانه خوف و قنوط، و همچنين ميانه رجا و اغترار، چند احتمال دارد: يكى موافق ظاهر سياقِ اين كلام شريف كه: اگر ترس آدمى از راه ملاحظه عمل خود و اطّلاع بر قبح و شناعت مخالفت الهى باشد، خوب و مسمّا به خوف باشد، و اگر از ندانستن مرتبه كَرَم الهى و احتمال نقص و كوتاهى در طرفِ رحمتِ نامتناهى باشد، خوب نيست و مسمّا به قنوط باشد. و همچنين، منشأ اميد، اگر نظر كردن به بلندى مرتبه كَرَم و رحمت باشد، ممدوح و موسوم به رجا باشد، و اگر از توهّم خوبىِ اعمال و كثرت عبادات باشد، مذموم و مسمّا به اغترار و گول خوردن باشد.

[1]. ب و ج:« غضب».

[2]. صحيفه سجّاديه، دعاى 39.