بيشترين استعمال «عقل» در احاديث، معناى دوم و سوم اند . [1] با تتبّع و تأمّل در مواردى كه كلمه «عقل» و كلماتِ هم خانواده آن در نصوص اسلامى به كار رفته است، معلوم مى شود كه اين كلمه، گاه درباره منشأ ادراكات انسان و گاه، درباره نتيجه ادراكات او به كار رفته است ، كه در هر يك از اين دو نيز كاربردهاى مختلفى دارد .

الف . كاربردهاى «عقل» به عنوان منشأ ادراكات انسان

1 . منشأ تمام معارف انسانى

احاديثى كه حقيقت عقل را به نور ، تفسير مى كنند [2] و يا مبدأ پيدايش عقل را نور مى دانند [3] و يا عقل را هديه الهى و اصل انسان مى دانند، [4] اشاره به اين معنا دارند. طبق اين احاديث، انسان در ژرفاى هستى خود، از نيرويى نورانى برخوردار است كه حيات روح او محسوب مى شود. اگر اين نيرو پرورش يابد انسان در پرتو آن مى تواند حقايق هستى را درك كند و حقايق محسوس را از نامحسوس، حق را از باطل، خير را از شر و نيك را از بد، تشخيص دهد. اگر اين نيروى نورانى و اين شعور مرموز و پيچيده، تقويت شود، انسان از ادراكاتى فوق تصوّر ، برخوردار مى گردد و مى تواند با ديده غيبى ، در جهان غيب سير كند و اينچنين غيب براى او مبدّل به شهود مى گردد، [5] كه از اين مرتبه از عقل،