اصول قرائت حمزه

اصول قرائت حمزه

(ضوابط و روش‌هاي عامِ قرائت حمزه؛ يکي از قاريان هفت گانه)

امام القرائة حمزة بن حبيب بن عمارة بن اسمعيل زيات کوفى (80 ـ 156 هـ. ق) دومين چهره قراء کوفى است. قرائت او از دو طريق به حضرت على (ع) مى‌رسد. شيخ طوسى و ابن نديم او را از اصحاب امام صادق (ع) دانسته‌اند، او مردى عابد، متقى و فقيه و قارى بود. راويان او عبارتند از: 1. ابومحمد خلف بن هشام البزار البغدادى (م 229 هـ ق) ؛ 2. ابوعيسى خلاد بن خالد صوفى (م 220 هـ ق) . اصول قرائت حمزه به اين شرح است:

بسمله:

در ابتداى به قرائت از اول سوره‌ها (غير از توبه) بسم الله را خوانده، و همچنين مانند همه قراء در وصل آخر سوره ناس به اول فاتحه، ولى در بين دو سوره، آخر سوره را به اول سوره بعدى فقط بدون بسم الله وصل نموده است، و در سوره‌هاى چهارگانه الزهر (بين مدّثّر و قيامة، انفطار و مطففين، فجر و بلد، عصر و همزه) با سکت، دو سوره را بدون بسم الله بهم وصل نموده است.

کلمات: عَلَيهُمْ، اِلَيهُمْ و لَدَيهُمْ را در وصل و وقف به ضم هاء خوانده، و در وصل کلماتى مثل يوَفيهُم اللهُ، قُلُوبِهُمُ العِجْلَ، قَتلِهُمُ الاَنبياءَ که قبل از ضمير هم مکسور يا ياء ساکنه باشد هاء را مضموم خوانده است، و در وقف بر آن به کسر هاء و سکون ميم خوانده است.

هاء ضمير:

هاء ضمير ماقبل ساکن که بعد آن متحرک باشد، مثل فِيه هُديً، فيهِ مُهاناً، عَقَلُوهُ وَ هُمْ را به قصر، يعنى ترک صله، خوانده است، و وقتى بين دو متحرک واقع شود حرکت آن را با صله خوانده، مثل: قالَ لَهُ صاحِبُهُ، مالُهُ و وَلَدُهُ.

و هاء ضمير را در يوَدِّه اِليکَ (آل عمران/75) ، نُؤتِه مِنها (آل عمران/145، شوري/1) ، نَولِّهْ وَ نُصْلِهْ (نساء/114) به سکون هاء، و در لأهلِهُ اُمکثُوا (طه/10، قصص/29) به ضم هاء خوانده است، و در سکون هاء فَاَلْقِهْ اِلَيهُمْ (نمل/28) مثل حفص است، ولى در هاء يتَّقِهِ (نور/52) را به روايت خلف يتَّقهى، و در وقف آن به سکون هاء (يتَّقِهْ) خوانده است. و خلاد به دو وجه: به صله مثل خلف، و ديگر به اسکان هاء و کسر قاف (يَتَّقِه) از حمزه روايت کرده است. حمزه هاء اَنسانِيهِ (کهف/63) و عَلَيهِ اِلله (فتح/10) را به کسر هاء، و يرضَهُ (زمر/7) و اَرجِه (اعراف/111، شعراء/31) را مثل حفص خوانده است.

مدود (مد‌ها) :

حمزه مد متصل و منفصل را به اشباع (شش حرکت) کشيده است، او و ورش در کشش مدها طويلتر از ساير قراء بوده‌اند.

همزه‌ها:

کلمه ءَاَعجِميٌّ (فصلت/44) به تحقيق هر دو همزه، و کلمه ءَامَنْتُم (اعراف/123، طه/71، شعراء/49) را با دو همزه، و به تحقيق آنها خوانده است. و کلمات ءَاِنَّکُم لَتَأتُونَ (اعراف/81، عنکبوت/29) ، اَئِنَّ لَنا َلأجراً (اعراف/13) ، ءَاَن کان ذامالٍ (قلم/14) به استفهام و تحقيق همزه‌ها در آن. يضاهونَ (توبه/30) را به ضم هاء بدون همزه، ياجوج و ماجوج (کهف/94، انبياء/96) را به ابدال همزه به الف در هر حال، و کلمه رَؤوفٌ را رؤفٌ، و هُزْءاً و کُفْؤاً به سکون زال و فاء و همزه بعد از آنها خوانده است.

سکت بر ساکن قبل از همزه: روايت خلف از حمزه بر سکون آخر کلمه‌ در موقع وصل به کلمه بعدى که حرف اوّل آن همزه است، قبل از نطق به همزه سکته کوتاه بدون تنفس آورده، اين دو کلمه يا مثل: مَنْ امَنَ و عَذابٌ اَليمٌ جدا نوشته شده و يا مثل: اَلاُولى، اَلاخِرَة و اَلاِنسانُ متصل نوشته شده است. به شرح زير:

سکت بر ساکن موصول، مثل: اَلاَرضُ، اَلاِنْسانُ، و سکت بر ياء فقط در: شيئ در حال وصل به مابعد به هر حرکت که باشد، اين دو مورد روايت خلف از حمزه است (با اختلاف) ، و در روايت خلاد به سکت و عدم آن است. و بعضى دو مورد فوق را قرائت حمزه (خلف و خلاد) دانسته‌اند.

سکت بر ساکن مفصول، مثل: قَدْ اَفْلَحَ و مَنْ آمَنَ به روايت خلف به دو وجه: سکت و عدم آن است، و براى خلاد، بدون سکت ذکر شده، و شرح بالا در موقع وصل است، ولى در وقف: در شيئ ادغام يا نقل است. در اَلْ، الاُولى، اَلاخِرَةِ و اَلاَرْضَ يا به سکت و تحقيق همزه، و يا به نقل و حذف وقف مى‌شود. در وقف بر ساکن مفصول، مثل: مَنْ امَنَ و عَذابٌ اَليم، به روايت خلف سه وجه: نقل، سکت و ترک سکت، و به روايت خلاد، دو وجه: نقل يا ترک آن بدون سکت.

تبصره: در ميم جمع، مثل: عَلَيکُمْ اَنْفُسُکُمْ فقط با سکت وقف مى‌شود و نقل در آن صحيح نيست چون اصل حرکت آن ضمه است و اگر با نقل متحرک شود، حرکت آن تغير مى‌کند.

هاء سکت:

هاء سکت، که در آخر کلمات هنگام وقف براى بيان حرکت ملحق مى‌شود، و همچنين در آخر کلماتى که مبنى بر حرکتند و سلب حرکت از آنها در حال وقفى هم جايز نيست هاء سکت مى‌آورند، حمزه هاء سکت را در وصل به حذف و در وقف به اثبات خوانده، و در دو کلمه: حِسابِيهْ (حاقه/ 20و26) و کِتابِيهْ (حاقه/25) را به اثبات هاء سکت در وصل و وقف خوانده است.

تبصره: در چهار محل در آيات که روايت حفص از عاصم با سکت است حمزه بدون سکت خوانده است.

در ادغام تنوين و نون ساکنه:

در لام و راء بدون غنه، و ادغام در نون و ميم با غنه (مثل همه قراء) ، و ادغام تنوين و نون ساکنه در واو و ياء به روايت خلف بدون غنه، ولى روايت خلاد با غنه از حمزه روايت شده. و در اظهار نون ساکنه بعد از واو و ياء در کلمه واحده، مثل: الدنيا، بنيان، صنوان، قنوان، و در حروف مقطعه نون يس، و در واو بعد آن، و نون در: ن و القلم مثل حفص به اظهار اقدام کرده، و نون طسم (شعراء، قصص) را در نزد ميم به اظهار، و در طس (نمل) به اخفاء نون خوانده است.

ادغامات:

حمزه، ذال إذ را فقط در تاء و دال ادغام کرده، مثل: اِذ تَّخلُقُ، اِذ دَّخَلُوا. و ذال ساکنه را در تاء عُذتُّ و تاء فَنَبَذتّها و اتَّخَذتُّ و ساير صيغ آن ادغام نموده.

و خلاد اذ را در 5 حرف: (ت، ز، ص، د، س) ادغام نموده است، مثل: اِذ صَّرَفنا، اِذ سَّمعتَمُوهُ، اِذ زَّينَ.

حمزه، دال قد را در هشت حرف: (ج، ذ، ز، س، ش، ص، ض، ظ) ادغام کرده و دال ساکنه را در ثاء، مثل: يرد ثَّوابَ الدُّنيا (آل عمران/145) ، و دال ملفوظه از صاد را در ذال کهيعص ذکر (مريم) ادغام کرده است.

و تاء تأنيث را در شش حرف (ث، ج، ز، س، ص، ظ) ادغام نموده، مثل: کَذَّبَت ثَّمودُ، نَضِجَت جُّلُودُهُم، خَبَت زّدْناهُمْ.

لام بل و هل را که در مقابل هشت حرف قرار گرفته حمزه در سه حرف به ادغام مبادرت کرده و آنها (ت، ث، س) مى‌باشند، مثل: هَل تَّرى، بَل تَّأتيهُم، هَل ثُوِّبَ، بَل سَّوَّلتْ، و از خلاد- به اختلاف- در بَل طّبَعَ ادغام روايت شده است، و خلف آنرا به اظهار آورده.

حمزه، ثاء را در تاء اُورِثتُمُوها (اعراف/43، زخرف/72) ، لَبِثتَّ، کَم لَبِثتُّم و صيغ ديگر آن، و ثاء را در يلْهَث ذّلک (اعراف/176) ادغام نموده، باء را در ميم اِرکَب مَّعَنا (هود/42) به ادغام، (در کتاب التيسير به اظهار، و از خلاد به اختلاف آمده) ، و يعَذِّب مَّنْ يشاء (بقره/284) را به سکون باء قراءت، و باء را در ميم ادغام کرده است، در نَخلُقُکُّم (مرسلات/20) قاف را در کاف به ادغام خوانده است.

به روايت از خلاد حمزه باء را در فاء که در پنج موضع قرآن کريم نزد هم قرار گرفته‌اند، ادغام کرده است، اِنْ تَعْجَبْ فَّعَجَبٌ (رعد/5) ، وَ مَنْ لَمْ يتُبْ فّاولئک (حجرات/11) ، اِذْهَب فَّمَن تَبِعَکَ (اسراء/63) ، فَاذْهَب فَّاِنَّ لَکَ (طه/97) ، اَو يغْلِب فَّسَوْفَ (نساء/74) ، و به روايت خلف، تمام پنج مورد را به اظهار خوانده است.

حمزه، بَيَّتَ طّائفةٌ (نساء/81) را به ادغام تاء در طاء، و اَتُمدُونِّن بمالٍ (نمل/36) را به ادغام نون در نون با مد اشباع حاصله، و در کلمات وَ الصّافّات صَّفّاً، فَالزّاجرات زَّجراً، فَالتّاليات ذّکراً (صافات) ، وَالذّاريات ذَّرواً (ذاريات) تاء را در صاد، و ز و ذال به ادغام کبير با سوسى موافقت نموده است. روايت خلاد از حمزه ادغام تاء در ذال و صاد است، و فَالمُلقيات ذِّکراً (مرسلات/5) و فَالمُغيرات صُّبْحاً (عاديات/3) به دو وجه ذکر شده است.

اشمام حرف به حرف:

حمزه تمام صادهائى که ساکن بوده و قبل از دال واقع شوند، اشمام به صداى ز کرده، و اين در دوازده موضع قرآن واقع شده است، مانند: مَنْ اَصدَقُ، يصْدِفونَ، تَصْدِيه.

صاد را در کلمه الصراط و صراط، در همه قرآن به روايت خلف اشمام به صداى ز نموده، و خلاد در موضع اول الصِّراطَ المُستقيمَ (فاتحه/6) اشمام کرده است. خلف صاد را در الْمُصَيْطِرونَ (طور/37) و بِمُصَيْطِرٍ (غاشيه/22) به اشمام، و خلاد- به اختلاف- به اشمام و عدم اشمام.

طريقه اشمام آنست که صداى صاد با ز چنان مخلوط شده که حرف ديگرى متولد شود که نه صاد خالص و نه ز خالص باشد، ولى بايستى صداى صاد غالب بر ز شنيده شود.

فتح واماله:

حمزه کليه الف‌هاى منقلب از ياء را در اسم يا فعل در وصل و وقف اماله کبرى نموده، مثل: الهُدى، اَدْنى، مُوسى، يحْيى، عيسى، اَتى، يخْشى، فَسَوّى، وَ اسْتَعلى.

تبصره: در شش مورد اماله جارى نمى‌شود: 1. الف اصلى نبوده و زائد باشد، مثل: قائِم و نائِم. 2. الف در آخر کلمه نبوده و متوسطه باشد، مثل: نَمارِقُ، باعَ و سارَ. 3. الف منقلب از واو باشد، مثل: نَجا، عَفا، صَفا، شَفا. 4. الف منقلب از تنوين باشد، مثل: ذِکراً، عِوجاً، اَمْتاً (در وقف) . 5. الف ثنيه باشد، مثل: اِنْ يخافا، اِثْنا عَشَرَ. 6. الف محل اختلاف در اصل کلمه باشد. مثل: الحياة و مَناة که در بعضى مصاحف با واو: الحيوةَ و المَنوةَ نوشته شده است.

کلمات منقلب از ياء در اسما: به تثنيه آن شناخته مى‌شود: (فَتى ـ فَتَيانِ) ، (مَولى ـ مَوليانِ) ، (صَفا ـ صَفَوانِ) ، (عَصا ـ عَصَوان) ، و در افعال وقتى اسناد به متکلم يا مخاطب داده شود: (رَمى - رَمَيْتَ) ، (اِشْتَري- اِشْتَريْتُ) ، (اِسْتَعلي- اِسْتَعلَيْتَ) اگر ياء ظاهر شد يائى، و اگر واو ظاهر شد واوى خواهد بود، واوى آن مثل: (دَعا ـ دَعَوتُ) و (عَلا ـ عَلَوتُ) .

و اگر کلمات واوى از سه حرف اضافه شوند يائى شده و اماله در آنها عمل مى‌شود، مثل: اَدْنى، اَنْجى، يرْضى، تُتْلى، يتَزَکّى، زَکّى، اِسْتَعلى.

ب. کليه اَلف هايي که در تأنيث بر 5 وزن فُعلى، فَعلى، فِعلى، فُعالى و فَعالى آمده باشند، حمزه آنها را به اماله خوانده است. وزن فُعلى مثل: القُصْوى، اَلدُّنيا، طُوبى، القُربى. وزن فَعلى مثل: اَلْمَوتى، اَلسَّلوى، اَلتَّقوى. وزن فِعلى مثل: اِحدى، ضيزى، سيما، الشِّعرى.

تبصره: کلمات مُوسى، عيسى و يحيى اگر چه اعجمى هستند به علت کثرت استعمال، و ديگر اينکه در مصاحف به ياء نوشته شده‌اند داخل اماله هستند. وزن فعالى، مانند: سُکارى، کُسُالى، فُرادى. وزن فَعالى مثل: يتامى، نَصارى و اَيامى.

ج. تمام الف هايى که در آخر کلمه به ياء نوشته شده باشند، اگر چه اصلى بودن آن مجهول باشد در اسماء يا افعال، مثل: اَنّى (استفهاميه) ، مَتى، بَلى، عَسى، يا حَسْرَتى، يا اَسَفى، يا اينکه منقلب از واو باشند، مثل: القُوى، الضّحى و ضُحيها، اماله مى‌شوند.

و در پنج کلمه که در آنها اماله نيامده، حمزه آنها را به فتح خوانده: لَدى، اِلى، حَتّى، عَلى، مَا زَکى.

تبصره: اگر بعد از الفى که اماله مى‌شود، در درج کلام سکون آيد و موجب سقوط اين الف گردد، اماله هم از بين مى‌رود، حال اين ساکن خواه تنوين يا غير آن باشد، و وقتى در وقف ساکن از بين برود اماله بر مى‌گردد، مثل: فَتَعالَى اللهُ، يخْشَى اللهَ، مُوسَى الکِتابَ، اَلْقَتَلى الحُرُّ، ذکرَى الدّارِ، و تنوين مثل: مَوليً، مُسَمًّى، اَذيً، سُديً، مُفتَريً.

د. اماله کلمات آخر آيات يازده سوره (طه، نجم، معارج، قيامة، نازعات، عبس، اعلى، شمس، ليل، ضحى، علق) به هر تقدير، اگر واوى، يائى، اصلى، زائد باشند در اسماء يا افعال فرقى نمى‌کند. غرض يکسان بودن آنهاست.

استثناء: دَحيها (نازعات) ، تَليها، طَحيها (شمس) ، سَجى (ضحي) ، و ديگر آنکه الف آنها از ابدال تنوين در وقف باشد، مثل: هَمْسًا، ضَنْکاً، نَسْفاًً، عِلْماً.

حمزه، کلمات: خَطايا، خَطاياکُم، خَطاياهُم، خَطايانا، قَدْ هَدانِ (انعام/80) ، مَنْ عَصانى (ابراهيم/36) ، اَنْسانيهِ (کهف/63) ، ءاتانى (مريم/30، نمل/36) ، اَوْصانى (مريم/31) و مَحياهُم (جاثيه/21) را به فتح خوانده.

حمزه، کلمه اَحيا را هر جا باشد وقتى قرين به واو باشد، مثل: اَمات وَ اَحيا (نجم/44) ، نَموتُ وَ نَحيا (جاثيه/24، مؤمنون/37) اماله نموده است. ولى وقتى قرين به فاء يا ثُمَّ يا مجرد باشد به فتح خوانده (اماله آن از کسائى است) .

همچنين کلمات: هُدايَ (مضاف به ياء) (بقره/38، طه/123) ، مَثوايَ (يوسف/23) ، مَحْيايَ (انعام/162) ، رُؤيا (هرجا باشد) ، کَمِشْکاةٍ (نور/35) ، مَرْضاتٍ، مَرضاتى (هرجا باشد) ، و حَقَّ تُقاتِهِ (آل عمران/102) تماماً به فتح خوانده است.

ولى در تَتَّقُوا مِنهُم تُقيةً (آل عمران/28) و کلمات مَثويکُمْ، مَثواهُمْ و مَثواهُ را اماله داده است.

حمزه، کلمه هَدانى را هر جا بدون قد آمده، مثل: اِنَّنى هَدينى رَبّى (انعام/161) ، لَو اَنَّ الله هَدَينى (زمر/57) اماله کرده است (اگر با قد باشد مثل: قد هَدينِ (انعام/80) کسائى اماله کرده است) .

ودر فَلَمّا تَراءَ الجَمْعانِ (شعراء/61) حمزه، فقط راء را در هر حال اماله کرده است. و در نأى بِجانِبِهِ (اسراء/83، فصلت/51) اماله نون و همزه با هم روايت خلف، و خلاد فقط اماله همزه را روايت کرده است. در کلمه اِنيه (احزاب/53) ، اماله نون و الف با هم، و در الف کِلاهُما (اسراء/23) و الف بَلْ رانَ (مطففين/14) اماله از حمزه است.

کلمه ضِعافاً (نساء/9) را خلف به اماله الف (ملازمه با اماله عين دارد) و خلاد به فتح آن از حمزه روايت کرده‌اند. و کلمه ءاتيکَ (نمل/39و40) به اماله الف (ملازمه با اماله همزه قبل دارد) روايت خلاد از حمزه است.

کلمه رَءا هر جا قبل از متحرک باشد (در هفت موضع آمده) ، مثل: رَءا کوکَباً (انعام/76) ، رَءا اَيدِيهُمْ (هود/70) ، رءا بُرهانَ (يوسف/24) ، و همچنين رَءاکَ (انبياء/36) ، رَءاها (نمل/10، قصص/31) و غيره که قبل از ضمير واقع شده، اماله راء و همزه با هم قراءت حمزه است. و در وصل به کلمه بعد، مثل: رَءَا القمر (انعام/77) ، رَءَا الشمس (انعام/78) ، رَءَا الذينَ (نحل/ 85و86) و بقيه، اماله راء فقط جارى است.

حمزه الف عين الفعل ماضى ثلاثى مجرد را در ده فعل: زادَ، شاءَ، جاءَ، خابَ، ران، خاف، طابَ، ضاقَ، حاقَ، زاغَ هر جا باشند اماله کرده است.

تبصره: در اماله افعال فوق الذکر فرقى بين مجرد آنها يا قرين به ضمير فاعل يا تاء تأنيث نيست، و فقط لفظ زاغَتْ (قرين به تاء تأنيث) در اِذ زاغَتِ الاَبْصارُ (احزاب/10) و اَمْ زاغَتْ عَنهُمُ الاَبصارُ (ص/63) را حمزه اماله نکرده و آن دو را به فتح خوانده است.

در حروف مقطعه: راء را در الر و المر در فواتح شش سوره حمزه اماله کرده است، و در کيهعص (مريم) فتح هاء و اماله ياء از حمزه است، و در طه اماله طاء و‌ هاء با هم از حمزه، و در طسم (شعراء، قصص) و طس (نمل) اماله طاء از حمزه، و در يس اماله الف ياء از حمزه، و در فواتح هفت سوره حم اماله الف حاء از حمزه مى‌باشد.

حمزه، الف را در کلمات اَلْبَوارِِ (ابراهيم/28) و القَهّارِ که راء اخر آن دو مکسور است، و همچنين الف متوسطه واقع بين دو راء، اگر دومى مکسور و در آخر کلمه باشد، مثل الاَبْرارِ، اَلْقَرارِ و اَلْاشرار به تقليل خوانده است. همچنين کلمه التَّوريةَ را در همه قرآن به تقليل خوانده است.

تبصره: الفى که به لحاظ کسره راء بعدش اماله يا تقليل دارد، وقتى به لحاظ وقف بر آن راء مکسور ساکن مى‌شود، اماله يا تقليل به قوت خود باقى مى‌ماند.

قاعده در چگونگى وقف:

حمزه، همزه در اول کلمه را به تحقيق، و اگر در وسط يا آخر کلمه باشد با تغييراتى آن را به تحفيف مى‌خواند.

1. همزه ساکن ماقبل متحرک به سکون لازم، مثل: يأکُل، بَوّأنا، تَأثيماً، الذِّئبُ، بِئسَ، البته سکون در وسط کلمه اصلى است ولى سکون روى همزه در آخر کلمه، ممکن است اصلى باشد، مثل: اِقْرَأ، لَمْ ينَبَّأُ، اِنْ يشَأ و نَبِّيء، و يا عارضى باشد که براى وقف، ساکن شده، مثل: بَدَء، اَنشَأ، اَسوَء، عَنِ النَّباء، مِن حَمَأ و لؤلؤءْ. حکم همزه ساکن ماقبل متحرک وسط يا آخر کلمه به سکون لازم يا عارض در موقع وقف بر آنها ابدال همزه به حرف مدى از جنس حرکت ماقبل آن است.

تبصره: کلمه رِِئياً (مريم/74) ، تُؤوى (احزاب/51) و تؤويهِ (معارج/13) پس از ابدال دو وجه دارد: اظهار حرف مبدله، يا ادغام آن در حرف بعدى. کلمه رُؤياکَ، الرّؤيا و رُؤياى، که در وقف بر آنها همزه بدل به واو مى‌شود، جايز است اظهار اين واو مبدله، و هم قلب واو مبدله به ياء، و ادغام در ياء بعدى. (طبق قاعده مقرره که وقتى واو و ياء در کلمه‌اى جمع شوند، که اول واو ساکن و بعد ياء متحرک باشد، واو را تبديل به ياء نموده و در ياء بعدى ادغام مى‌کنند) دو کلمه اَنبِئهُم (بقره/33) و نَبّئُهم (حجر/51، قمر/28) بعد از ابدال همزه به ياء در وقف بر آنها، بر روى حرکت هاء ضمير حمزه دو وجه دارد: 1. کسره هاء چون ياء مبدله قبل از هاء ضمير آمده و مثل فِيهِم و يزَکّيهم شده. 2. ضم هاء نظر به اصل که مضموم بوده است، مثل: اَنْبيهُم و نَبّيهُمْ.

2. همزه متحرک ماقبل ساکن:

الف. سکون روى حرف صحيح، و همزه بعد از آن در وسط کلمه، مثل: شَطأهُ، اَلْقُرانُ، اَلظَّمانُ، اَلاَفئِدَة و مَسئولاً، يا اينکه همزه در آخر کلمه باشد، مثل: اَلْخَبْءَ، اَلْمَرْءُ، مِلْءُ و دِفْءٌ.

ب. ساکن ماقبل همزه متحرک، حرف لين، و همزه در وسط يا آخر کلمه باشد، مثل: سَوْءَةَ، مَوْئِلاً، سَوْإتِکُم، شَيئاً و ظَنَّ السَّوءِ.

ج. ساکن ماقبل همزه از حروف مدى (واو و ياء) و همزه در وسط يا آخر کلمه باشد: السُّواى، سيئَت، اَلْمُسئُ، اَنْ تَبُوءَ، وَجِئَ حکم وقف بر اين سه قسم نقل و حذف است يعنى حرکت همزه به ماقبل داده شده و خود حذف مى‌گردد.

تبصره: مى‌توان واو و ياء ساکن اصلى در مثالهاى بالا را مثل واو و ياء ساکن زائده قرار داده، و همزه بعد از واو اصلى را تبديل به واو، و همزه واقع بعد از ياء اصليه را تبديل به ياء، و در واو و ياء قبلى که اصليه هستند ادغام نمود، و در همزه وسط يا آخر کلمه فرقى هم نمى‌کند، مثل: السُّواى، سيئَتْ و سَواَةَ، که مى‌شوند: السُّوّا، سييتْ و سَوَّة.

و اگر همزه متحرک بعد از الف در وسط کلمه باشد، حکم آن در وقف، تسهيل (بين بين) به قصر يا مد است، مثل: جائَنا، دُعاءً، نِداءً، هاءُمُ، اَولياءُهُ، خائفينَ و اَلْمَلئِکَةُ. و اگر همزه متحرک بعد از الف در آخر کلمه بود، مثل: جاءَ، السُّفهاءَ، السَّماءُ، يشاءُ و اَلاَعداءُ، حکم اين قسم، ابدال همزه به الف است به قصر يا توسط يا مد.

و اگر ماقبل همزه متحرک، واو و ياء زائده باشد، مثل: خَطيئَةٌ، النَّسيى، قُرُوءٍ، بَريئُونَ و بَريءُ، در اين قسم تخفيف همزه ابدال آن از جنس حرف زائد و سپس ادغام در آن است، و فرقى بين همزه وسط يا آخر کلمه نيست، و بر سکون تشديد حاصله از ادغام همزه‌اى که در آخر کلمه بوده جايز است دخول روم وقتى حرکت همزه محذوفه مکسور يا مضموم بوده، و اشمام وقتى مضموم بوده است.

3. همزه متحرک، ماقبل هم متحرک: 9 قسم مى‌شود: 1. همزه مفتوح ماقبل مکسور، مثل: خاطَئَةً، ناشِئَةَ، مِأَةَ، بِاَيکُم، لِاَهَبَ. حکم حمزه در وقف بر اين کلمات ابدال آن به ياء خالص است. 2. همزه مفتوح، ماقبل مضموم، مثل: يؤَيدُ، مُؤَذّنٌ، فُؤادَکَ، يؤاخِذُ، لُؤلُؤاً. حکم همزه در وقف بر اين کلمات ابدال آن به واو خالص است.

و در هفت شکل ديگر، يعني: همزه مفتوحِ ماقبل مفتوح، مثل: سَأَلَ، مَأب و شَنَأنُ؛ همزه مکسورِ ماقبل مفتوح، مثل: بَئيس، يؤمَئذٍ و مُطْمَئنٌ؛ همزه مکسورِ ماقبل مکسور، مثل: خاطِئينَ، بارئِکُم و مُتَّکِئينَ؛ همزه مکسورِ ماقبل مضموم، مثل: سُئِلُوا، سُئِلَ و سُئِلَتْ (در اين قسم وجه ديگرى از طريق اخفش آمده و آن ابدال به واو خالص است) ؛ همزه مضمومِ ماقبل مفتوح، مثل: رَءُفٌ، يکْلَؤکُم و تَوُزُّهُمْ؛ همزه مضمومِ ماقبل مکسور، مثل: اَنبِئُونى، مَستهزِؤُنَ، لِيواطِؤا (در اين قسم وجه ديگرى از طريق اخفش آمده و آن ابدال به ياء خالص است و از حمزه حذف همزه و ضم ماقبل آن) ؛ همزه مضمومِ ماقبل مضموم، مثل: بِرُؤسِکُم. تخفيف همزه در وقف بر اين هفت شکل اخير، و تسهيل (بين بين) قول واحد است.

تبصره: گاهى همزه در اصول و بنا در وسط کلمه واقع شده، مثل: سَأََلَ، رَءُفٌ، يئِسَ، قاعده تخفيف آن در وقف مسلم است، ولى اگر همزه بوسيله بعضى حروف زائده در وسط کلمه واقع شود، مانند: هااَنْتُم، يا ادَمُ، لِاَبَوَيهِ، لَاَنتُم، ءَانتُم، وَ اَوْحى، فَاُوارِى، سَأوُريکُم، کَاَنَّهُم، که انفصال اين حروف به اصل کلمه صدمه‌اى نمى‌زند، در وقف بر اينها دو وجه است: تحقيق، نظر به اصل که همزه در اول کلمه بوده، و اجراى قواعد تخفيف نظر به وضع موجود.

در کلمات: اَلَّذيِ اؤتُمِنَ، يا صالِحُ اِئتِنا، اِلى الْهُِديَ ائتِنا، لِقاءَنَا ائتِ، يقُول ائذَن چون امکان وقف بر کلمه قبل از همزه است، فقط تحقيق را صحيح دانسته است.

در ياءات اضافه (ضمير متکلم) :

1. ياء ضمير متکلم که بعدش همزه قطع مفتوح آمده، در: مَعى ابداً (توبه/83) ، مَعى اَو رَحِمَنا (ملک/28) را حمزه به سکون ياء خوانده است.

2. ياءات ضمير متکلم که بعدش همزه قطع مکسور باشد، 11 مورد: اُمّى اِلهَينِ (مائده/116) ، اِنْ اَجرى اِلّا عَلى (يونس/72، هود/29و51، سبأ/47، شعراء/109و127و145و164و180) ، يدى اِلَيکَ (مائده/28) حمزه همه را به سکون ياء خوانده است.

3. در ياءات ضمير متکلم که به همزه قطع مضموم رسيده باشد با حفص اختلافى ندارد.

4. در ياءات ضمير متکلم که بعدش همزه وصل با لام تعريف (ال) آمده، در 14 موضع آنها را حمزه به سکون ياء خوانده، و حفص در اين موارد با او موافقت کرده: قُلْ لِعبادِى الَّذينَ (ابراهيم/31) ، يا عِبادى الَّذين ءامنُوا (عنکبوت/56) ، قُل يا عبادى الّذينَ اَسرَفُوا (زمر/53) ، اِن اَرادَنى اللهُ بِضُرٍّ (زمر/38) ، عباديِ الصّالحونَ (انبياء/105) ، مَسَّنى الضُّر (انبياء/83) ، عبادى الشَّکُورُ (سبأ/13) ، عَهدِى الظّالمينَ (بقره/24) ، رَبِّى الَّذى يحيى (بقره/258) ، ءاتنِيى الکِتاب (مريم/30) ، ءاياتِى الّذينَ (اعراف/146) ، حَرَّم رَبّى الفَواحشَ (اعراف/33) ، ان اَهلَکَنِى اللهُ (ملک/28) ، مَسَّنى الشَّيطانُ (ص/41) ، و در غير اين چهارده مورد آنها را به فتح ياء خواند است. مثل: وَ ما مَسَّنِى السَّوءُ (اعراف/188) ، مَسَّنِى الکِبَرُ (حجر/54) .

5. ياء ضمير متکلم که بعد آن همزه وصل بدون لام تعريف آمد، با حفص فرقى ندارد.

6. وقتى بعد از ياء ضمير متکلم حرف ديگرى غير از همزه باشد: وَجهى (آل عمران/20، انعام/79) ، بَيتِى (نوح/28، بقره/125، حج/26) ، لِى (طه/18، ص/6و22، کافرون/6، نمل/20، يس/22، ابراهيم/24) ، مَعِى (اعراف/105، توبه/83، کهف/67و72و75، انبياء/24، شعراء/62و118، قصص/34) تمامى اين 21 موضع را حمزه به سکون ياء خوانده است.

ياءات زوائد:

رَبَّنا و تَقَبَّل دُعاءِ (ابراهيم/40) به اثبات ياء در حال وصل، اَتُمِدّوُنَنِ (نمل/36) را به اثبات ياء در هر حال. و فَماءَ اتِينِ اللهُ خير (نمل/36) را به حذف ياء در هر حال خوانده است.