استخدام

استخدام

(ذکر لفظ داراى چند معنا، و آوردن الفاظى متناسب با هريک از معانى؛ يا تفاوت معناى اراده شده از لفظ مشترک و ضمير راجع به آن)

يکى از اسلوب‌هاى بلاغى و بديعى قرآن «استخدام» است؛ يعنى گوينده، لفظى را استعمال کند که دو معنا يا بيشتر دارد؛ سپس دو لفظ ديگر بياورد و با هر يک از آن دو لفظ، يکى از معانى لفظ متوسط را به‌کار گيرد؛ مانند:((... لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ) ؛ )براى هر زمانى كتابى است. خدا آنچه را بخواهد محو يا اثبات مى‌كند و اصل كتاب نزد اوست. (رعد// 38 - 39) . در اين آيه، لفظ «کتاب» دو معنا دارد: 1. امر محتوم و مدت مقطوع؛ 2. مکتوب و نوشته. «کتاب» ميان دو لفظ «اجل» و «يمحوا» قرار گرفته است. لفظ «اجل» با يکى از دو معناى کتاب (مدت حتمى) و لفظ «يمحو» با معناى ديگر کتاب (مکتوب) به کار رفته است؛ بنابراين، معناى آيه شريفه چنين مى‌شود: «براى هر سررسيد معيني، نوشته‌اى است که محو مى‌شود و ثبت مى‌شود».

برخى استخدام را اين‌گونه تعريف کرده‌اند که از لفظ مشترک، يکى از دو معنا اراده شود، سپس از ضميرى که به آن برمى‌گردد، معناى ديگر منظور شود؛ مانند:((وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً...))(مؤمنون//12-13) . که منظور از انسان، حضرت آدم (ع) و مراد از ضمير، فرزندان او است.