وجوه و نظاير قرآن

وجوه و نظاير قرآن

(الفاظ مشترک و متواطى قرآن؛ يکى از مباحث علوم قرآنى)

يکى از مباحث علوم قرآنى، «وجوه و نظاير قرآن» است که مفسر قرآن کريم بايد از آن اطلاع داشته باشد. «وجوه» لفظ مشترکى است که در معانى گوناگون کاربرد دارد؛ و در هر مورد به کمک قرينه‌، به معنايى خاص انصراف پيدا مى‌کند؛ خواه آن معنا حقيقى يا مجازى يا استعارى يا کنايى باشد. «نظاير» نيز به الفاظى گفته مى‌شود که متواطى و در دلالت بر مصاديق، يکسان باشند.

عدّه‌اى نظاير را در لفظ، و وجوه را در معانى دانسته‌اند، و کسانى ديگر مراد از آن را استعمال اشارات باطنى و عدم اکتفا به تفسير ظاهرى به شمار آورده‌اند.

بعضى وجود «وجوه و نظاير قرآن» را يکى از وجوه اعجاز قرآن پنداشته‌اند؛ زيرا کلماتى در قرآن هست که بيش از 20 وجه دارند؛ و اين در کلام بشر وجود ندارد؛ براى نمونه، واژه «صلاة» در قرآن کريم داراى شکل‌هاى معنايى گوناگون است که مفسران براى آن 9 وجه ذکر کرده‌اند:

1. نمازهاى پنجگانه:((يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ))(نمل/3) ؛

2. نماز عصر:((تَحْبِسُونَهُمَا مِن بَعْدِ الصَّلاَةِ))(مائده/106) ؛

3. نماز جمعه:((إِذَا نُودِى لِلصَّلَاةِ))(جمعه/9) ؛

4. نماز جنازه:((وَلاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم))(توبه/84) ؛

5. دعا:((وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ))(توبه/103) ؛

6. دين:((أَصَلاَتُكَ تَأْمُرُكَ))(هود/87) ؛

7. قرائت:((وَلاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِكَ))(إسراء/110) ؛

8. رحمت و استغفار: (إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ) (احزاب/56) ؛

9. مساجد:((لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى))(نساء/43) .

نخستين مؤلف در اين فنّ، مقاتل بن سليمان است. از متأخران نيز ابن‌جوزى، فقيه دامغانى، ابوالحسن محمد بن عبدالصمد مصرى، ابن‌فارس و جلال‌الدين سيوطى در زمينه وجوه و نظاير صاحب تأليفند.

در تفسير وجوه يا کلمات مشترک، برخى از مفسران غالباً يکى از معانى را انتخاب کرده، ديگر معانى را ناديده مي‌گيرند. در مقابل، بعضى ديگر همه يا آن دسته از معانى لفظ را که با قواعد ادبى و جايگاه کاربردى آن در آيه سازگار باشد، جزء تفسير آيه قلمداد کرده، در عرض هم مي‌پذيرند.