نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 395
آيه رد مجبره
آيه رد مجبره
(آيههاي مورد استناد براي ردّ نظريه
جبرگرايان)
در باره مجبور يا مختار بودن انسانها
در ميان متکلمان مسلمان سه نظريه وجود دارد؛ برخي به جبر گراييده و برخي به تفويض متمايل
شده و دسته سوم نظريه «امر بين الأمرين» را اختيار کردهاند. مجبّره،
وصف براي عموم فرقه هايي است که بندگان را فاعل مختار ندانسته و افعال را از بندگان
نفي ميکنند، مانند: حهميه، نجاريه، کُلابيه، اهل حديث و اشاعره.
هر يک از قائلان به جبر و تفويض و امر بين الامرين براي اثبات نظر خود
به آياتي از قرآن تمسک کرده، و در مقابل، آيه يا آياتي در ردّ نظر يا نظريههاي مقابل
ذکر کردهاند. آياتي که مخالفان نظريه جبر، در ردّ بر اين نظر اقامه کردهاند به آيات
ردّ مجبّره موسوماند. يکي از اين آيات، آيه 99 سوره شعراء است:((وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُون) ؛ «اما
كسى جز مجرمان ما را گمراه نكرد». )
اين آيه و آيات قبل و بعد از آن، به گفتگوهاى
سرزنش بار و عتاب آميزى كه با گروهي گمراه و اهل دوزخ مىشود پرداخته است: «و به آنها گفته مىشود كجا هستند معبودهايى را كه پيوسته عبادت مىكرديد؟
آيا آنها در برابر اين شدائد و سختيها كه اكنون با آن روبرو هستيد شما را يارى مىكنند؟
! يا مىتوانند كسى را به يارى شما دعوت كنند، و يا حتى كسى به يارى خود آنها مىآيد"؟
! در اين هنگام همه معبودان را جمع كرده با عابدان گمراهشان به دوزخ مىافكنند، و همچنين
لشكريان ابليس عموماً. آنها (عابدان گمراه) در جهنم به مخاصمه و جدال پرداخته، مىگويند:
به خدا سوگند ما در گمراهى آشكارى بوديم، زيرا شما معبودان دروغين را با پروردگار عالميان
برابر مىپنداشتيم! اما هيچكس ما را گمراه نكرد مگر مجرمان، (ولى افسوس كه امروز) شفاعت
كنندگانى براى ما وجود ندارد، و نه دوست گرم و پر محبتى (كه بتواند ما را يارى كند)
اگر بار ديگر به دنيا برگرديم از مؤمنان خواهيم بود!» (شعراء//92-102) . در آيه 99
اين سوره، اضلال و گمراه کردن بندگان، به غير خدا نسبت داده شده و اين امر، با استناد
همه افعال به خداوند- که مجبّره به آن قائل هستند- ناسازگار است.
يکي ديگر از آيات مورد استناد عليه مجبّره، آيه 96 سوره صافات است:((وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ) ؛ «خداوند،
هم شما را آفريده و هم بتهايى را كه مىسازيد». )
فخر رازي ميگويد جمهور اشاعره اين آيه
را دليل بر اعتقاد خود (قول به جبر) دانستهاند و اينکه افعال بندگان، مخلوق خداوند
است زيرا دانشمندان علم نحو اتفاق نظر دارند که لفظ «ما» و آنچه بعد از آن
ميآيد در تقدير مصدر است، بر اين اساس معناي آيه اين است که خداوند، هم شما و هم اعمالتان
را آفريده است. اما پس از آن اشکالات متعددي بر اين استدلال ذکر کرده و به قوت اشکالات
اعتراف کرده و ذلالت آيه بر ادعاي اشاعره را نميپذيرد. از جمله اين اشکالات آن است
که در آيه قبل ميفرمايد:((أَ تَعْبُدُونَ
ما تَنْحِتُونَ) ؛ «آيا چيزهايي را ميپرستيد که خود تراشيدهايد؟ » در اين آيه عبادت
و تراشيدن را به خود بندگان نسبت داده، و اگر فعل خدا بود نبايستي به بندگان نسبت داده
ميشد. از طرف ديگر خداوند آنها را بر عبادت بتان توبيخ ميکند، در حالي که اگر آنها
فاعل افعال خود نبودند توبيخ آنها صحيح نبود. پس اين آيه نه تنها، مؤيّد قول مجبره
نيست بلکه عليه آنها است.)
[1]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان
فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه 255
[2]طباطبايي ، محمد حسين ، 1281 - 1360;الميزان
في تفسير القرآن;جلد17;صفحه 150
[3]مكارم شيرازي ، ناصر ، 1305 -;تفسير نمونه;جلد15;صفحه
270
[4]همان;جلد19;صفحه 100
[5]طبرسي ، فضل بن حسن ، 468 - 548ق;مجمع
البيان فى تفسيرالقرآن;جلد8;صفحه 703
[6]فخر رازي ، محمد بن عمر ، 544 - 606ق.;التفسيرالكبير;جلد26;صفحه
343
[7]مقدسي ، مطهر بن طاهر ، -355ق.;البدء
و التأريخ;جلد5;صفحه 146
[8]شهرستاني ، محمد بن عبد الكريم ، 479
- 548ق.;الملل و النحل;جلد1;صفحه 95
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 395