responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3650

قرآن شناسي

علوم قرآن (حوزه اصلي)

(قرآن شناسي)

(نام علمى مدوّن مربوط به قرآن)

واژه علوم قرآن دو کاربرد دارد:

1. هر دانش و آگاهى که مي‌تواند در باره قرآن مطرح شده و مرتبط با قرآن باشد، که در اصطلاح، آن را علوم قرآن اضافي گويند.

علوم قرآن اضافى را چنين تعريف کرده‌اند: هر علمى که در خدمت قرآن يا مستند به آن باشد. بر اين تعريف اشکال کرده‌اند که: بر اين اساس بايد علم صرف و نحو و معانى و بيان و برخى علوم انسانى و تجربي، که در فهم قرآن دخالت دارند و مي‌توانند مورد استفاده قرار گيرند، از علوم قرآن به شمار آيند، با اين که چنين نيست، زيرا منشأ اين علوم، قرآن نمي‌باشد، و قبل از قرآن مطرح بوده و يا بدون ارتباط با قرآن مطرح شده و شکل گرفته‌اند.

با توجه به اين اشکال، تعريف ديگري ارائه شده است: علوم قرآن اضافي علومى است که در دامان قرآن و در پى تلاش براى شناخت آن مطرح شده و يا قابل طرح‌اند؛ مانند علم ناسخ و منسوخ، اعجاز قرآن، اعراب قرآن، نکات ادبي، بلاغي، اخلاقي، اجتماعى و....

بنابر اين، علم فقه تا آن جا که درباره آيات الاحکام و مستندات قرآنى بحث مي‌کند، از علوم قرآن (به معناى نخست) به شمار مي‌آيد، ولى هر گاه درباره منابع ديگر و مستند به حديث يا عقل و يا اجماع بحث کند، خارج از علوم قرآن اضافي است.

2. مجموعه مباحثي که در طول زمان در باره قرآن و مرتبط با آن شکل گرفته و به آن مباحث، عنوان علوم قرآن را داده‌اند.

در اين کاربرد، قلمرو علوم قرآن معين و محدود خواهد بود و در اصطلاح، آن را علوم قرآن اسمى يا علمي گويند. علوم قرآن علمي دانشى شکل يافته و تدوين شده است که داراى مباحث و فصلهاى مشخصى است و در هر فصل آن خصوصيتى از قرآن مورد بررسى قرار گرفته است. بنابر اين، قلمرو مباحث علوم قرآن علمي محدود و معين است و منحصر در همان مباحثى است که معمولاً کتابهاى علوم قرآن به آنها پرداخته‌اند.

پس_ با توجه به دو کاربرد ذکر شده_ اگر زرکشى گفته است: علوم قرآن شمارش نمي‌شود، منظورش علوم قرآن اضافى بوده است، نه علوم قرآن علمي. و اگر سيوطى مي‌نويسد: علم طب، جدل، هيئت و... از علوم قرآنى است، ممکن است نظرش علوم قرآن اضافي باشد، آن هم آن مقدار از اين مباحث که مستند به آيات قرآن و يا درباره آيات قرآن طرح شده باشند، و نه همه مباحث اين علوم.

درباره تاريخ پيدايش واژه علوم قرآن آراى مختلفى (قرن هفتم، پنجم، سوم) اظهار شده است، ولى مي‌توان گفت اين واژه را در قرن دوم هجرى (زمان خلافت هارون الرشيد) ، شافعى به کار برده است، آنجا که در جواب رشيد چنين مي‌گويد: ... انّ علوم القرآن کثيره... .

امّا درباره اين که سرآغاز شکل گيرى مباحث قرآنى چه زمانى بوده، مي‌توان گفت که سرآغاز آن عصر پيامبر و روزگار نزول قرآن است، زيرا در اين عصر بود که اسباب نزول و ناسخ و منسوخ و... در قالب روايات بيان مي‌شد؛ هر چند مکتوب و مدوّن نبود و به عنوان يک علم شناخته نمي‌شد و درباره آن نقد و بررسى صورت نمي‌گرفت. در قرن دوم، تأليفاتى در عرصه تفسير و مباحث علوم قرآنى نظير قرائات، اعراب قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ و… انجام شد؛ امّا توجه دانشمندان مسلمان به مباحث قرآنى و نيز تنوع اين مباحث به مرور زمان باعث شد ميان مباحث تفسيرى و مباحث علوم قرآنى - علي‌رغم تداخل مباحث آن‌دو - نوعى مرزبندى انجام شود و علم تفسير که خود يکى از مباحث علوم قرآنى است، به صورت علمى مستقل ظاهر شود. آغاز اين مرزبندى و پديد آمدن اصطلاح جديد «علوم قرآن» و تدوين کتابهايى که در بردارنده مباحث معيّنى هستند که تحت عنوان علوم قرآن علمي قابل شناسايي‌اند، را قرن ششم يا هفتم و پس از آن دانسته‌اند؛ امّا زرقانى در مناهل‌العرفان به استناد نوشته‌اى از على بن ابراهيم سعيد مشهور به حوفى (م430ق) به نام البرهان فى علوم القرآن -که صاحب مناهل نسخه‌اى از اين کتاب

را خود مشاهده کرده است- سابقه اين کار را به قرن پنجم مي‌رساند. برخى ديگر بر اين باورند که قبل از قرن پنجم، کتبى تحت عنوان علوم قرآن تدوين شده است؛ مانند: الحاوى فى علوم القرآن، تأليف محمّد بن خلف بن مرزبان (م 309 ق) ؛ الرغيب فى علوم القرآن، تأليف محمّد بن عمر الواقدى (م 207 ق) ؛ فى علوم القرآن، تأليف ابوبکر محمّد بن القاسم الانبارى (م 328 ق) ؛ الاستغناء فى علوم القرآن، تأليف محمّد بن على الادفوى (م 388 ق) .

هم اکنون، واژه «علوم قرآن» نام علمى مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبى گفته مى‌شود که درباره قرآن کريم بحث مى‌کند و به‌گونه‌اى در شناخت اين کتاب شريف مؤثر است؛ مانند: نزول قرآن، مبدء، کيفيت، مکان و مدت نزول، جمع و کتابت قرآن در عصر پيامبر (ص) ، اعجاز و مانندناپذيرى، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، سوگند‌ها، مَثَل‌ها، ترتيب و تناسب سوره‌ها، قصه‌ها، و.

موضوع اين علم به لحاظ مباحث فوق‌الذکر، قرآن کريم است. از فوايد اين علم، شناخت بيشتر قرآن، وسيله شناخت بيشتر معارف ارزشمند قرآن، دفاع از حريم کتاب الهى و آمادگى براى تفسير قرآن است. نقش اين علم در علم تفسير به گونه‌اى است که آن را «اصول تفسير» نيز ناميده‌اند.

ذکر واژه علوم در «علوم قرآن» به صيغه جمع، اشاره به اين است که اين علم خلاصه‌اى از علوم متنوع است که مباحث آن ارتباط وثيقى با علوم دينى و عربى دارد؛ به‌طورى که هر بحثى از آن مى‌تواند در زمره مسائل يکى از اين علوم قرار گيرد. از طرف ديگر نيز نشانه اين است که هر يک از مباحث اين علم مى‌تواند جداى از ديگر مباحث، مورد بحث و نظر قرار گيرد، و به دليلِ همين استقلال نسبى، در تقديم و تأخير مباحث و چينش آن‌ها الزام عقلى و منطقى وجود ندارد؛ لذا بسيارى از مؤلفات علوم قرآنى، تنها به يک يا چند مبحث از مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند؛ بدون اين‌که احساس نيازى به انضمام ساير مباحث شود.

واژه «علوم قرآن» ابتدا به صورت ترکيب اضافى استعمال مى‌شده است و مراد از آن مجموعه‌اى از معارف مرتبط با قرآن (در ناحيه تصورات و تصديقات) بود و چون همه علومى که به نوعى در خدمت قرآن يا مستند به آن بودند مورد نظر بود، واژه «علوم» به صيغه جمع استعمال مى‌شد. اين علوم شامل علم تفسير، علم قرائات، علم رسم‌الخط عثمانى، علم اعجاز قرآن، علم اسباب نزول، علم ناسخ و منسوخ، علم اِعراب قرآن، علم غريب قرآن، و علوم دين، لغت و… مى‌شود.

در زبان فارسى علاوه بر واژه «علوم قرآن» کم و بيش از واژه «علوم قرآنى» نيز براى اشاره به اين علم استفاده مى‌شود. البته استعمال وصفى اين واژه مانند «مباحث علوم قرآنى» رايج‌تر است؛ همچنان‌که استعمال آن در معارفِ برگرفته از قرآن نيز رايج است. واژه «معارف قرآن» و «معارف قرآنى» نيز عمدتاً بر معارف و علوم برگرفته از قرآن اطلاق مى‌شود.

در اصطلاحنامه علوم قرآن، رؤوس ساختار موضوعى حوزه علوم قرآن بر پايه نياز به شناخت و درک قرآن در موارد ذيل به‌اين شرح آمده است:

1. اسامى و صفات قرآن؛

2. اسلوب قرآن؛

3. اعجاز قرآن؛

4. تاريخ قرآن؛

5. ترجمه و مترجمان قرآن؛

6. تفسير و مفسران؛

7. تقسيمات قرآن؛

8. خصايص قرآن؛

9. دلالت الفاظ قرآن؛

10. فضايل قرآن؛

11. قرائت و تجويد قرآن؛

12. قرائات و قرّاء؛

13. وحي الهي.


[1]صالح ، صبحي ، 1926 -;مباحث فى علوم القرآن;صفحه 10
[2]معرفت ، محمد هادي ، 1309 -1385.;التمهيد فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 15
[3]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه 16
[4]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ، 849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه (24-31)
[5]زرقاني ، محمد عبد العظيم ، 1948- م.;مناهل العرفان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه (14-41)
[6]جمعي از محققان;مجله پژوهشهاى قرآنى;جلد1;صفحه 15
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3650
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست