عام (عام و خاص)

عام (عام و خاص)

(لفظ شامل همه افراد و مصاديق ممکن)

مراد از «عام» لفظى است که تمام افراد و مصاديق ممکن را، بدون حصر کمّى و عددى شامل شود؛ مانند:((وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَيْدِيَهُمَا)… )((مائده// 38) که الفاظ «سارق» و «سارقه» در اين آيه عامند. )

عام در قرآن کريم به صيغه‌هاى گوناگونى آمده است که مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از:

1. اسم جنس مفرد معرَّف به «الِ» استغراق؛ مانند: آيه پيش گفته؛

2. اسم جنس جمع معرَّف به «ال»؛ مانند:((إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ))(احزاب// 35) ؛

3. اسم جنس معرَّف به اضافه؛ مانند: (فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْكُفْرِ) (توبه// 12) ؛

4. الفاظ کلّ، جميع، اجمع، کافّه، «مَن» شرطيه و….

عام به طور کلى سه گونه است:

1. عام باقى بر عموميت خويش؛ يعنى عامى که هيچ تخصيصى نپذيرفته است؛ مانند:((حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالاَتُكُمْ))(نساء// 23) ؛

2. عام‌هايى که مراد از آن‌ها افراد خاصى است (العام المراد به الخصوص) ؛ مانند:((أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ))(نساء// 54) که مراد از «الناس» رسول خدا (ص) است؛

3. عام‌هايى که تخصيص پذيرفته‌اند (العام المخصوص) ؛ مانند:((مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ))(توبه// 120) . به حکم عقل، بديهى است افراد بيمار و ناتوان و پير و زن و کودک از اين حکم مستثنا هستند.

عام به اشکال گوناگون تخصيص مى‌پذيرد؛ مانند: تخصيص به استثناء، تخصيص به وصف؛ تخصيص به شرط و تخصيص به بدل بعض از کل.

در تفاوت ميان عامي که از آن خصوص اراده شده و عام مخصوص اختلاف وجود دارد، برخي گفته‌اند منظور از اولي عامي است که نه از لفظش و نه از معنايش عموم اراده نشده، بلکه تنها در يک فرد از افرادش استعمال شده است. اما دومي عامي است که از جهت لفظ عموميت دارد و تنها از جهت شمول حکمش تخصيص خورده است. برخي اولي را مجاز مي‌دانند، اما دومي را حقيقت دانسته‌اند. برخي گفته‌اند قرينه اولي عقلي و قرينه دومي لفظي است، عده‌اي نيز گويند قرينه اولي همواره به آن متصل است، اما قرينه دومي مي‌تواند منفصل نيز باشد و....