نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 3078
سوره معارج
سوره معارج
(هفتادمين سوره قرآن)
«معارج» جمع «معرج» و از ريشه «عروج» به معناى محل يا وسيله صعود است.
منظور از معارج دراين سوره، کرات بالا و آسمانها و يا مراتبى است که در مسير تکامل
انسان براى تقرّب به خدا وجود دارد.
در آيات 3 و 4 اين سوره، از خدا با نام «صاحب معارج» که فرشتگان و روح
بهسوى او بالا مىروند ياد شده است. آرى! خداوند براى معراج و تعالى انسانها برنامههاى
تربيتى فراوانى (در تکوين و تشريع) قرار داده است.
واژه «معارج» دو بار در قرآن به کار رفته است: آيه 33 سوره زخرف و آيه
3 سوره معارج که نام اين سوره از آن گرفته شده است.
محور اصلى سوره معارج، قيامت و معاد، اين اصل اعتقادى دگرگونساز و تربيتکننده
است. آنچه سياق اين سوره دست مىدهد اين است كه مىخواهد روز قيامت را توصيف كند به
آن عذاب هايى كه در آن براى كفار آماده شده، از همان آغاز، سخن از عذاب دارد. و سؤال
سائلى را حكايت مىكند كه از عذاب الهى كفار پرسيده، و اشاره مىكند به اين كه اين
عذاب آمدنى است، و هيچ مانعى نمىتواند از آمدنش جلوگير شود، و نيز عذابى است نزديك،
نه دور كه كفار مىپندارند، آن گاه به صفات آن روز و عذابى كه براى آنان تهيه شده پرداخته،
مؤمنين را كه به انجام وظائف اعتقادى و عملى خود مىپردازند استثنا مىكند.
گفته شده: اين سياق شبيه به سياق سورههاى مكى است، از برخى از مفسرين
حكايت شده كه گفتهاند: آيه وَ الَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ
در مدينه نازل شده، و اعتبار عقلى هم اين نظريه را تاييد مىكند، براى اينكه ظاهر عبارت
حَقٌّ مَعْلُومٌ زكات است كه در مدينه و بعد از هجرت تشريع شد، و اگر اين آيه
مدنى باشد، ناگزير آيات بعدى آن هم كه تحت استثنا قرار دارند و چهارده آيهاند، كه
از إِلَّا الْمُصَلِّينَ شروع و به فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ
ختم مىشوند، مدنى هستند، براى اين كه همه سياقى متحد دارند، و مستلزم يكديگرند. همچنين،
مدنى بودن آيات بعد از استثنا اقتضا دارد، مستثنى منه را هم كه حد اقل سه آيه است و
از إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً شروع و به منوعا ختم
مىشود، مدنى باشند. افزون بر آن، آيه فَما لِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ،
نيز به روشنى متفرع بر ما قبل خودش است، و از سوى ديگر آيه مذكور تا آخر سوره سياقى
واحد دارند، پس بايد گفته شود اينها هم مدنى هستند.
اين از جهت سياق، و اما از جهت مضامين، همين آيات آخر سوره خيلى با وضع
منافقين كه اطراف پيامبر را گرفته بودند، و از چپ و راست احاطهاش كرده بودند، مناسبت
دارد، چون سخن از كسانى مىراند كه عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِينَ؛
از راست و چپ متفرق مىشوند. و اين مناسب حال كسانى است كه بعضى از احكام خدا را رد
مىكردند، و مخصوصا آيه أَ يَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ... و آيه
عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ... به منافقين بيش تر مىچسبد تا به كفار
مكه. با توجه به اين كه پيدايش نفاق منافقين در مدينه بوده، نه در مكه. امااين که چرا
از منافقين به الذين كفروا تعبير كرده؟ پاسخش اين است که: نظير اين تعبير
در سوره توبه و غير آن آمده، (چون واقعيت نفاق، كفر است) .
گذشته از اين، مفسرين روايت كردهاند كه اين سوره در باره كسى نازل شد
كه گفته بود: اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ
عَلَيْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِيمٍ كه در آن سوره
سياق آيه و سياق آيات بعد از آن سياقى مدنى است نه مكى، و ليكن از امام صادق (ع) روايت
شده كه فرمود: مراد از حَقٌّ مَعْلُومٌ در آيه شريفه حقى است كه صاحب مال
به عنوان صدقه از مال خودش جدا مىكند، نه زكات واجب. و بالأخره نمىتوان اتفاق مفسرين
را بر اين كه اين سوره در مكه نازل شده ملاك قرار داد، افزون بر اين که چنين اتفاقى
هم در كار نيست، بلكه بين آنان اختلافى روشن است. و نيز نبايد به گفته ابن عباس اعتنا
كرد كه گفته: اين سوره بعد از سوره الحاقه نازل شده است.
ويژگيهاى سوره معارج:
1. داراى 43 آيه به عدد شامى، 44 آيه به عدد ديگر مکتبهاى تفسيري،
213 يا 216 کلمه و 757 يا 972 حرف است.
2. در ترتيب نزول، هفتاد و هفت يا هفتاد و نهمين سوره، و هفتادمين سوره
مصحف شريف است.
3. پس از سوره حاقّه و پيش از سوره نبأ و پيش از هجرت در مکه نازل شد.
برخى از مفسران، سه آيه اول اين سوره را مدنى مىدانند.
4. از نظر کمّيّت از سورههاى مفصّل و از نوع طوال آن و شامل بخشى از يک
حزب است.
5. گفتهاند اين سوره يک يا دو آيه منسوخ دارد.
مطالب مهم سوره معارج:
1. بيان عذاب منکران گفتار پيامبر اکرم (ص) ؛
2. ويژگىهاى روز قيامت و وضعيت کافران در آن روز؛
3. نشانههاى نمازگزاران؛
4. ويژگيهاى روحى و اخلاقى انسان.
نيز ر.ک: اسامى سوره معارج.
[1]طباطبايي ، محمد حسين ، 1281 - 1360;الميزان
في تفسير القرآن;جلد20;صفحه 5
[2]فيروز آبادي ، محمد بن يعقوب ، 729 -
817ق;بصائرذوى التمييزفى لطائف الكتاب العزيز;جلد1;صفحه 480
[3]مكارم شيرازي ، ناصر ، 1305 -;تفسير نمونه;جلد25;صفحه
1
[4]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ،
849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 196و(43-44)
[5]جمعي از محققان;علوم القرآن عندالمفسرين;جلد1;صفحه
316
[6]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان
فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه 193
[7]راميار ، محمود ، 1301 - 1363;تاريخ قرآن;صفحه
588
[8]هاشم زاده هريسي ، هاشم ، 1317 -;شناخت
سوره هاى قرآن;صفحه 469
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 3078