ردّ العجز علي الصدر

تصدير

(ردّ العجز علي الصدر)

(موافقت آخرين لفظ فاصله با يکى از الفاظ صدر آيه)

يکى از اسلوب‌هاى بديعى قرآن «تصدير» است که به آن در علم بديع «ردّ العجز على الصدر» نيز مى‌گويند؛ به اين‌صورت که شاعر کلمه‌اى را که در اول بيت آورده، در آخر بيت نيز بياورد، يا کلمه‌اى را که در آخر مصرع اول آورده، در آخر مصرع دوم هم تکرار کند.

ابن‌ابى‌الاصبع مى‌گويد: فواصل قرآن از چهار صورت بيرون نيست: تمکين، تصدير، توشيح و ايغال.

«تصدير» در اصطلاح علوم قرآنى، آن است که لفظى که فاصله آيات شمرده مى‌شود، در اول آيه نيز آمده باشد.

ابن‌معتز تصدير را سه قسم مى‌داند:

1. آخرين لفظ فاصله با آخرين کلمه صدر آيه موافق باشد؛ مانند:((... أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلآئِكَةُ يَشْهَدُونَ وَكَفَى بِاللّهِ شَهِيدًا))(نساء// 166) .

در اين آيه «شهيداً»، آخرين فاصله با «يشهدون» آخرين کلمه در صدر آيه، موافق است.

2. آخرين لفظ فاصله با اولين کلمه صدر آيه موافق باشد؛ مانند:((... وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ))(آل‌عمران// 8) . در اين آيه، «هَب» که در صدر آيه آمده با «الوهاب»، آخرين کلمه فاصله، هماهنگ است.

3. بعضى از کلمات صدر آيه، با آخرين کلمه فاصله موافق باشد؛ مانند:((وَلَقَدِ اسْتُهْزِىءَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ))(انعام//10) . در اين آيه، «استهزئ» با «يستهزءون» موافق است.

برخى تصدير را که همان «رد العجز على الصدر» است اين‌گونه تعريف کرده‌اند:

«هر گاه الفاظى آورده شود که پاسخ بخواهد، پسنديده آن است که همين الفاظ در پاسخ آورده شود و الفاظ ديگرى به جاى آن به کار گرفته نشود؛ مثل((وَجَزَاء سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا...))(شورى//40) . و((وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ))(احزاب// 37) .