دوره تصنيف تفسير

عصر تدوين تفسير

(دوره تصنيف تفسير)

دوره آغاز کتابت تفسير

تفسيرْ ابتدا تنها به صورت شفاهى آموخته مى‌شد و تا عصر تابعان سينه به سينه به نسل بعد منتقل مى‌شد. در دوره تابعانِ تابعان به‌تدريج در دفاتر و الواح ثبت وضبط شد و اين گونه در نيمه‌هاى قرن دوم در کنار تدوين حديث، تدوين تفسير هم آغاز شد. آغاز تفسير هم‌زمان با تدوين حديث بود؛ زيرا ابتدا تفسير قرآن‌کريم بخشى از روايات بود که با تلاش علما و بزرگان اسلام روايات تفسيرى از کل احاديث جدا و سرانجام مدون شد.

گرچه سال 133 ق (اواخر عهد بنى‌اميه و ابتداى عهد بنى‌عباس) را آغاز عصر تدوين تفسير ذکر کرده‌اند، اما منابع علوم قرآنى از آثار مکتوب تفسيرى پيش از اين دوره هم سخن گفته‌اند. گفته شده است مجاهد بن جبر (متوفاى 101 ق) که تفسير را از ابن‌عباس فرا مى‌گرفت، نخستين کسى است که تفسير را در دفاتر و الواح نگاشت. وى تفسيرى ناپيوسته دارد که از سوره بقره تا پايان قرآن را به ترتيب شامل مى‌شود و ابويسار عبدالله بن ابن‌نجيح ثقفى کوفى (متوفاي 131ق) آن را روايت کرده و مورد اعتماد ارباب حديث است. اين تفسير در سال 1367 در پاکستان چاپ شده است.

همچنين ابن‌حجر در شرح‌حال عطاء بن دينار مصرى (م 126ق) به تفسيرى اشاره مى‌کند که سعيد بن جبير (شهادت 95 ق) نوشته و عطاء از او نقل کرده است.

ابن‌خلکان براى عمرو بن عبيد از رؤساى معتزله (متوفاى 144 ق) تفسيرى را ذکر مى‌کند که از حسن بصرى (م 116 ق) فراگرفته است. سيوطى تفسيرى داراى سه جزء را براى ابن‌جُرَيج؛ عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج مكنّى به ابوالوليد و ابوخالد (م 150 ق) نقل مى‌کند که به واسطه عطاء بن ابى‌رباح از ابن‌عباس (م 68 ق) روايت کرده است.

در اين تفاسير، تنها به نقل معانى آيات و روايات آن از اصحاب و تابعان بسنده و تنها به‌منظور نگهدارى از خطر نابودى، در دفاتر نوشته شده، ولى چندان گسترش نيافته است و اجتهاد و استنباط شايان توجهى در آن‌ها به چشم نمى‌خورد. شايد نخستين کسى که دامنه تفسير را گسترش داد و بر معانى آيات، بخش‌هاى ديگرى - به‌ويژه در زمينه ادبيات قرآن و ذکر ويژگى‌هاى واژه‌ها - افزود و در تفسير به اجتهاد دست زد، ابوزکريا يحيى بن زياد فرّاء (م 207 ق) باشد. اين تفسير، نخستين تفسيرى است که آيات قرآن را به ترتيب تفسير کرده و دامنه تفسير آيه را گسترده است؛ در حالى که تفاسير گذشته، ناپيوسته‌اند و تنها به تفسير آيات مشکل و مبهم پرداخته‌اند و شامل همه آيات به صورت پى‌درپى نيستند.