حكمت متشابهات قرآن

حكمت نزول متشابه

(حكمت متشابهات قرآن)

(فلسفه وجودى آيات متشابه قرآن)

يکى از موضوعات مورد سؤال جويندگان و طعن و انتقاد منحرفان از ديرباز اين است که حکمت وجود متشابهات در قرآن مجيد چيست؟ آيا بهتر نبود قرآن همه مفاهيم و مقاصد خود را بدون هيچ ابهام و خفايى بيان مى‌کرد؟ در پاسخ به اين پرسش، جواب‌هاى بسيارى ارائه شده است؛ اما بى‌پايگى بسيارى از آن‌ها با اندک تأملى معلوم مى‌شود.

برخى از پاسخ‌هاى ارائه شده درباره علت وجود آيات متشابه در قرآن:

1. وجود متشابهات در قرآن براى مشکل کردن راه وصول به حق و در نتيجه ثواب بردن است.

2. وجود متشابهات باعث مى‌شود ارباب مذاهب براى توجيه آرا و عقايد خود، در آن نظر کنند تا شايد در حين توجه، به حق دست يافته، به‌آن ايمان بياورند.

3. مردم براى کشف معناى آيات متشابه مجبور شوند از عقل خود بهره برند و از ظلمت تقليد خارج شوند.

4. اشتمال قرآن بر متشابهات، باعث بحث‌ و جست‌و‌جوى تأويلات مختلف و درنتيجه سبب مهارت و چيرگى در فنون مختلف همچون لغت، صرف، نحو و اصول فقه مى‌شود!

5. مى‌توان گفت قرآن‌کريم مفاهيمى را براى بشر به ارمغان آورد که جامعه بشرى به‌ويژه در شبه‌جزيره عرب با آن بيگانه بود و در عين حال براى بيان اين مفاهيم، چاره‌اى جز استفاده از همان اسلوب بيانى و کلامى عرب‌ها با همه محدوديت‌ها و نارسايى‌هاى آن نبود. طبيعى است که بيان مفاهيم بلند در چنين قالب‌هايى عامل اصلى تشابه در آياتى از قرآن‌کريم شده است.

مرحوم علامه طباطبايى پس از بررسى وجوه و احتمالات مختلف معتقد است علت وقوع تشابه در قرآن رضايت دادن قرآن به الفاظ و اسلوب‌هاى رايج در بيان معارف عالى است؛ در حالى که اين الفاظ و اسلوب‌ها براى بيان معانى محسوس يا قريب به محسوسات وضع شده‌اند؛ از اين رو وافى به تمام مقصود نبوده است؛ لذا باعث تشابه آيات و خفاى مطلوب شده‌اند.

نکته: شکل‌گيرى مذاهب کلامى مختلف از قرن دوم به بعد و تمسک آنان به آيات قرآن براى توجيه آراى خود که معمولاً با توجيهات و تأويلات خلاف ظاهر همراه بود باعث بروز تشابه در آياتى از قرآن‌کريم شد؛ به‌ويژه آن که طبيعت قرآن‌کريم ـ بنا به تعبير امام على (ع) ـ به‌گونه‌اى است که مى‌تواند پذيراى وجوه و احتمالات مختلف باشد.