خوشبختانه حكيمان و بزرگان فن كلام و فلسفه، فخر رازى را خلع سلاح كرده و به شبهه او پاسخ روشن داده اند كه عصاره آن همان بود كه يادآور شديم.

در اينجا سخنى را كه حكيم سبزوارى بيان كرده است و عصاره آن در اسفار صدر المتألهين[1] نيز موجود است يادآور مى شويم، وى مى گويد:

«خدا نه تنها از صدور فعل از انسان آگاه است، بلكه از مبادى و مقدمات دور و نزديك آن نيز آگاه مى باشد، و يكى از مقدمات و اسباب فعل، توانايى و انتخاب انسان است، تا آنجا كه مى گويد: اختيار براى انسان يك امر ضرورى و حتمى است، و اگر صدور افعال او به مرز ضرورت و لزوم مى رسد اين ضرورت از قدرت و اختيار وى نشأت گرفته و هرگز با اختيار او منافات ندارد».

وى سپس به يك بيان عرفانى پرداخته و حاصل آن اين است كه انسان مظهر اسما و صفات خداى قادر و مختار بالذات است، پس چگونه مى شود مظهر او، فاعل مجبور باشد.[2]

تا اين جا بيان شبهه ونقد آن از دريچه تعلق علم الهى به افعال بشر به پايان رسيد اكنون شبهه را از نظر ديگر مطرح مى كنيم و آن تعلق اراده خدا به آنچه از جهان امكانى رخ مى دهد.

عدل الهى و اراده گسترده او

در گذشته، خود شبهه و نحوه تعارض آن با عدل الهى بيان گرديد، اينك