فصل هفتم

عدل الهى و علم و اراده پيشين خدا

از شبهاتى كه در مورد عدل الهى از زمانهاى ديرينه مطرح مى باشد، مسأله علم و اراده پيشين الهى نسبت به افعال بندگان است، و اشكال چنين تقرير مى شود:

علم خدا از ازل، بر تحقق كليه حوادث و رخدادهايى كه در جهان واقع مى شود، تعلق گرفته است او از ازل مى دانست كه فلان پديده، و يا رويداد در كدام روز و در چه شرايطى جامه هستى مى پوشد، با وجود چنين علم پيشين و خطا ناپذير، تحقق پديده و يا كار انسان رنگ قطعى به خود گرفته و انسان از انجام كار ناچار و ناگزير مى شود، و ترك آن براى او ممكن نمى باشد، زيرا انديشه امكان ترك، ملازم با اين است كه علم خدا صحيح و پا برجا نبوده و آميخته با جهل باشد، در حالى كه خدا بر همه چيز از ازل آگاه، و دانش او خطا پذير نيست.

اين شبهه تازگى نداشته و از زمانهاى ديرينه دستاويز گروهى بوده كه در پوشش جبر، خواهان آزادى عمل، و با ترويج چنين فكر طرفدار انحلال اخلاقى بودند و دو بيت منسوب به خيام بيانگر اين شبهه است:

من مى خورم و هر كه چون من اهل بود *** مى خوردن من به نزد او سهل بود

مى خوردن من حق ز ازل مى دانست *** گر مى نخورم علم خدا جهل بود