اينك درباره نخستين موضوع سخن مى گوييم:

عدل الهى و فاعليت انسان

مسأله جبر و اختيار از معدود مسائل فلسفى است كه براى نوع مردم نيز مطرح مى باشد، بر خلاف بسيارى از مسائل فلسفى كه فقط گروه خاصى از متفكران مطرح است، مثلاً قاعده «الواحد » به نام : «الواحد لا يصدر منه إلاّ واحد» مسأله فلسفى است كه فقط جمعى از متفكران با آن سرو كار دارند و توده مردم را ياراى درك واقع آن نيست، امّا مسأله جبر و اختيار و اينكه آيا انسان واقعاً در زندگى خود آزاد است يا آزاد نما است مسأله اى است كه نوع مردم به آن توجه دارند و هر فردى فراخور فكر خود، درباره آن اظهار نظر مى نمايد . ما اكنون نظر قرآن را با توضيحات بيشتر در اين مورد مطرح مى كنيم تا روشن گردد كه فاعليت انسان در افعال مسئوليت زا، كوچكترين تصادمى با عدل الهى ندارد، قبلاً تاريخچه مختصرى از انديشه عرب عصر جاهلى را كه قرآن در آن محيط فرود آمده است يادآور مى شويم.

از آيات متعددى استفاده مى شود كه عرب عصر جاهلى معتقد به جبر بوده، و كردار خود را خصوصاً مسأله بت پرستى از طريق مشيت الهى تفسير مى كرد، و چنين مى انديشيد كه مشيت الهى بر «بت پرستى» افراد، تعلق گرفته است و اگر او نمى خواست آنان بت را نمى پرستيدند و چون مورد خواست اوست ترك آن امكان پذير نيست.

قرآن چنين انديشه را در آياتى از آنان نقل مى كند و مى فرمايد:

(سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ اللّهُ ما أَشْرَكْنا وَلا آباؤُنا وَلا حَرَّمْنا مِنْ شَىْء...) .