ندامت است. و اگر بر فرض بدون علم از عواقب، حالت ندامت براى انسان پديد آيد، باز واقعيت توبه تحقق مى پذيرد. ولى چيزى كه هست، چنين ندامت، معلول علم پيشين است. و امّا تصميم بر عدم بازگشت به عمل ناروا، در ندامت بر گذشته نهفته است وشايد واقعيت جدا از ندامت نباشد، زيرا اگر تصميم بر ترك آن در آينده نداشته باشد، در حقيقت ندامت بر گذشته تحقق نپذيرفته است، زيرا فرض اين است كه گناه در گذشته و آينده هر دو قبيح و ناروا بوده و از نظر پيامد مساوى و يكسان مى باشند.

در اين جا مرحوم نراقى سخن زيبايى دارد، وى مى گويد:

«علم پيشين به منزله مقدمه توبه، و تصميم بر ترك آن در آينده، از ثمرات توبه به شمار مى رود».[1]

2. حكمت تشريع توبه

از مسايل مهم در تحليل توبه، تفسير حكمت تشريع آن است، زيرا قرآن به مسأله توبه عنايت فوق العاده اى نشان داده و همه گناهكاران را به بازگشت به سوى خدا وندامت از گذشته دعوت مى كند، وبا نداى جهانى مى فرمايد:

(قُلْ يا عِبادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّاللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ) .[2]

«بگو اى بندگان من كه در حقّ خود از حد تجاوز كرده اى د، از رحمت خدا نوميد نباشيد، خدا همه گناهان را مى بخشد، او آمرزنده و مهربان است».