بر اين اساس بايد گفت: ما از اين آيات و روايات الهام گرفته و درباره خصوصيات مربوط به آخرت كه جز از طريق وحى نمى توان درباره آن اظهار نظر قطعى كرد، نظر مى دهيم و مى گوييم هر دو نوع از پاداش و كيفر تحقق خواهد يافت، زيرا هيچ مانعى ندارد كه در كنار پاداش ها وكيفرهايى كه نتيجه طبيعى خود اعمال است،(به صورت توليدى يا به صورت تجسم و تمثل) پاداشها وكيفرهاى قراردادى و جعلى هم باشد كه خداوند بر اساس علم و حكمت، و فضل و رحمت خود مقرر نموده است.

2. هرگاه عقوبت هاى اخروى تجسم گناهان باشد، عوامل تكفير گناهان مانند شفاعت ونظاير آن چگونه قابل توجيه است، زيرا تجسم اعمال در حقيقت برپايه اصل عليت ومعلوليت و رابطه كار و نتيجه آن استوار است، ولى عوامل تكفير در صورتى قابل توجيه است كه كيفرها امورى قراردادى و جعلى باشند همان گونه كه در اين جهان آنچه قابل عفو و گذشت است، احكام تكليفى و آثار قراردادى جرايم است ولى آثار وضعى آنها قابل بخشش نيست، انسانى كه باده مست كننده مى نوشد، مى توان از مجازات مقرر براى او چشم پوشى كرد ولى اثر مستى و ديگر عوارض تكوينى آن در بدن شرابخوار، قابل بخشش نيست.

پاسخ

آنچه از آيات و روايات مربوط به تجسم اعمال به دست مى آيد اين است كه اعمال خوب يا بد انسان در شرايط خاص جهان ديگر، به صورتى غير از صورت دنيايى آن تجسم يافته و مايه سرور و شادمانى يا رنج وعذاب فاعل آن مى گردد واين قانونى است كه آفريدگار انسان و جهان آن را استوار نموده است، ولى در كنار اين قانون قوانين ديگرى نيز دارد، و آن اين كه تجسم