از مطالب گذشته سه مطلب روشن گرديد:

1. واقعيت قبر همان برزخ است.

2. مسأله سؤال وعذاب قبر مورد قبول اكثر قريب به اتفاق متكلمان اسلامى است.

3. سؤال و عذاب قبر مربوط به بدن مثالى است.

همان گونه كه يادآور شديم مسأله سؤال قبر در روايات بسيارى وارد شده است و مهمترين مطالبى كه در آنها مطرح شده است، عبارتند از:

1. از چه چيزهايى سؤال مى شود؟

2. از چه كسانى سؤال مى شود؟

اينك شايسته است اين بحث را با ذكر نمونه هايى از روايات درباره دو موضوع ياد شده پايان دهيم:

از چه چيزهايى سؤال مى شود؟

1. در روايتى از امام سجاد (عليه السلام) نقل شده است كه آن حضرت هر روز جمعه مردم را موعظه مى كرده و از آن جمله مى فرمودند: اى فرزند آدم از مرگ غافل مباش، به همين زودى قبض روح خواهى شد، و به منزلى منتقل مى شوى، روح به تو بازگردانده مى شود و دو فرشته منكر و نكير براى سؤال بر تو وارد مى شوند، و اوّل چيزى كه مى پرسند از پروردگار تو است، آنگاه از پيامبرى كه به سوى تو فرستاده شده است، و از دينى كه پذيرفته اى، و از كتابى كه تلاوت مى كردى، و از امامى كه ولايت او را قبول كرده بودى، آنگاه از عمرت مى پرسند كه در چه راهى آن را فانى كردى و از مال و ثروت كه از كجا