2. مفسده تناسخ در معاد جسمانى

مشكل بزرگى كه مرحوم صدرالمتألّهين پيرامون معاد جسمانى انديشيده است مسأله مفسده تناسخ است كه در معاد جسمانى مطرح مى باشد ،زيرا اگر به خاطر داشته باشيد تجويز تناسخ به صورتهاى مختلف مستلزم اجتماع دو نفس در يك بدن بود و چون چنين اجتماعى ممكن نيست پس تناسخ نيز ممكن نمى باشد.

مى گويد: مشكلى كه قائلان به تناسخ با آن روبه رو هستند و نظريه آنان به خاطر آن مطرود شد; در قول به معاد جسمانى عنصرى نيز موجود است و اعتقاد به آن نيز مستلزم اجتماع دو نفس در يك بدن مى باشد، هر چند به آن تناسخ گفته نشود.

زيرا از يك طرف اين اجزاى به هم پيوسته وقتى شايستگى تعلق نفس پيدا كرد، خود كافى است كه از عالم بالا نفس جديد، به آن تعلق گيرد.

و از طرف ديگر اگر نفس ديرينه، و به اصطلاح مستنسخه نيز به آن تعلق گيرد تا مسأله معاد، تحقق پذيرد در اين صورت، نتيجه اى جز اجتماع دو روح در يك بدن نخواهد داشت، و اين همان محذور تناسخ است كه در قول به معاد جسمانى نيز حاكم مى باشد.[1]

و در جاى ديگر همين مسأله را به عنوان لزوم مفسده تناسخ در معاد جسمانى عنصر يادآور شده مى گويد: اين شبهه محكم و پيچيده اى است كه هرگز از غير طريقه ما قابل حل نيست، و پاسخى كه درباره آن گفته اند ناتمام است، و تاكنون هيچ حكيم اسلامى به حل اين مشكل موفق نگشته است، تا آنجا كه برخى از فرط بيچارگى تناسخ را تجويز كرده اند.