داده و مى گويد:

لذت جسمانى واقعيت ندارد، بلكه انسان مى خواهد از طريق لذت دردى را از خود برطرف كند و به عبارت ديگر واقعيت لذت يك امر عدمى است نه يك امر وجودى. و اين هدف در صورتى كه انسان محشور و برانگيخته نگردد هم حاصل است، ديگر چه نيازى به معاد است.[1]

پاسخ

اين شبهه را مى توان از دو راه پاسخ گفت:

1. در گذشته با دلايل ششگانه، ضرورت تحقق معاد ثابت و مبرهن گشت، و معنى ضرورت آن، اين است كه تحقق چنين جهان با اين خصوصيات يك امر قطعى و ضرورى است بنابراين سؤال از غرض از معاد، در مقابل يك قضيه قطعى و ضرورى كاملاً دور از واقع بينى است.

و به ديگر سخن: اگر تحقق معاد يك امر ضرورى نبود، بلكه در همان بوته امكان باقى بود جا داشت مستشكل سؤال كند چرا به يك چنين امر ممكن وجود مى بخشيد ولى اگر يك رشته علل و اسباب ضرورت وجود پديده اى را ايجاب كند، در اين مورد سؤال از علت غايى كاملاً بى مورد است، زيرا عللى كه معاد را به صورت يك پديده ضرورى قلمداد مى كند، هم علت فاعلى در آن هست و هم علت غايى، بايد در كشف انگيزه هاى معاد و پاداش و كيفر، به آن علل كه ضرورت معاد را ايجاد مى كند، رجوع كرد و علت غايى را در آنها جستجو نمود.

كافى است كه در اين مورد يكى از آن ادله ششگانه را مطرح كنيم و بگوييم از آنجا كه معاد تجلى گاه عدل الهى است، و بدون آن عدل خدا مظهر