معراج را يادآور شده كه وقتى بهشت بر رسول گرامى عرضه شد، به خداوند عرض كرد«وقتى كه خود را به من شناسانيدى از همه چيزها مستغنى شدم». وسرانجام به ابيات عارفانه حافظ مترنم شده و مى نويسد:

از درِ خويش خدايا ببهشتم نفرست *** كه سر كوى تو از كون و مكان ما را بس

خاك درت بهشت من، مهر رخت، سرشت من *** عشق تو سرنوشت من، راحت من رضاى تو[1]

5. رنج فراق محبوب

در دعاى كميل به اين نوع آلام روحى اشاره شده آنجا كه امام مى فرمايد:

«فَهَبْنى صَبَرْتُ عَلى عَذابِكَ فَكَيْفَ أَصْبِرُعَلى فَراقِكَ».

«گيرم كه بر عذاب تو صبر نمودم، چگونه جدايى تو را تحمل كنم؟».

تا اينجا با مطالب ياد شده در زير آشنا شديم:

1. اقوال و آراى دانشمندان درباره كيفيت معاد.

2. ملاك نخست درباره توصيف معاد به جسمانى و روحانى.

3. ملاك دوم درباره توصيف معاد به هر دو.

4. قرآن معاد را از نظر ملاك نخست جسمانى مى داند و بس نه روحانى، به اين معنى كه فقط روح مجرد از بدن محشور گردد، و بدنى در كار نباشد.

5. قرآن معاد را از نظر ملاك دوم هم جسمانى مى داند و هم روحانى.

6. نمونه هايى از پاداشهاى جسمانى و روحانى در قرآن.