هرگاه اين آيه، ناظر به آفرينش تدريجى انسان با استعدادهاى شايسته كه او را به سوى خدا رهبرى مى كند باشد، در اين صورت ظرف پيمان گيرى نسبت به مردمى كه در زمان پيامبر مى زيستند با وقت خطاب يكى خواهد بود. و اين سخن بر خلاف ظاهر آيه است.

2. هرگاه هدف آيه اين باشد كه انسان با استعدادهاى فطرى و عقلانى آفريده شده است كه او را به سوى خود رهبرى مى كند، در اين صورت چرا خدا مى گويد: (وَأَشهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ)«آنان را بر خويشتن گواه ساخت». در صورتى كه شايسته بود بگويد: «فعرف نفسه عليهم; خود را به آنان شناساند» باز در آخر آيه مى گويد: (بَلى شَهِدْنا) در صورتى كه شايسته بود بگويد: «بلى عرفناك».

3. گذشته بر اين، تفسير جمله (أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى) از طريق خطاب تكوينى هر چند صحيح است، ولى قطعاً خلاف ظاهر است و تا دليل روشن بر آن دلالت نكند، نمى توان بر آن اعتماد نمود.

4. اين نظريه (انسان با استعدادهاى فطرى و عقلانى آفريده شده است كه او را به سوى خدا رهبرى مى كند) فشرده اى از توحيد فطرى است. و اگر هدف آيه رساندن چنين مطلبى بود، بايد آن را با روشن ترين عبارت بيان مى كرد.

نظريه سوم

استاد عاليقدر حضرت علاّمه طباطبايى (قدس سره) آيه را به گونه ديگرى تفسير كرده و نظر خاصى را برگزيده اند كه فهم عمق آن نياز به توضيح دارد. اينك توضيح نظريه وى:

1. زمان، پديده تدريجى است كه تمام اجزاى آن در يك جا جمع