نتيجه بحث

از اين بحث گسترده مى توان دو نتيجه گرفت:

1. ربوبيت خدا همان مقام تدبير و كارگردانى او است، نه مقام خالقيت و آفريدگارى.

2. برخى از اين آيات، گواه بر اين است كه مسئله توحيد در تدبير، به خلاف مسئله توحيد در خالقيت، مورد اتفاق نظر نبود و گروهى كارگردانى جهان و يا بخشى از آن را به دست غير خدا سپرده و در برابر آن به عنوان «رب» خضوع مى كردند.

البته ربوبيت خدا را مى توان به بخش هاى مختلفى تقسيم كرده ممكن است گروهى در بخشى موحد بوده و در بخش ديگر مشرك باشند; مثلاً يهود و نصارى از شرك در مقام ربوبيت تنها، زمام امور تشريع را به دست احبار و رهبان داده و آنان را از اين نظر ارباب مى خواندند،[1] در حالى كه شرك گروه ديگر در امر ربوبيت منحصر به اين دايره نبود، بلكه پاره اى از كارهاى جهان خلقت رابه فرشتگان، جنيان و ارواح مقدسه يا اجرام آسمانى استناد مى دادند، هر چند تاكنون به گروهى كه كارگردانى آسمان ها و زمين با تمام انواع جان دار وغير جان دارش را به غير خدا نسبت دهد، بر نخورديم وغالباً مسئله شرك در ربوبيت به صورت تجزيه و سپردن بخشى از حوادث جهان به برخى از موجودات برتر بوده است.

آياتى كه بر اين دو نتيجه گواهى مى دهد، بيش از آن است كه در اين جا