معلوليت» كه با ارزش ترين و استوارترين قوانين عقلى است، اين احتمال را محكوم مى كند.

احتمال دوم بسان احتمال نخستين است، زيرا چگونه ذات فاقد علم و قدرت و حيات، بر خود، اين صفات را بخشيد و پديد آورد.

احتمال سوم نيز باطل و بى پايه است، زيرا به حكم توحيد ذات و اين كه خدايى جز او نيست، ديگر كسى نيست كه آفريننده صفات خدا باشد.

از اين جهت، فلاسفه و متكلمان اسلامى پذيرفته اند كه صفات خدا جدا از ذات او نبوده و بسان ذات، قديم و ازلى مى باشند.

اكنون كه قدمت و ازليت صفات ذات ثابت گرديد، بحث ديگرى در اين جا باقى مى ماند و آن اين كه: آيا اين صفات قديم و ازلى، لازم و زايد بر آن مى باشند آن چنان كه گروهى از متكلمان اسلامى; مانند «اشاعره» مى گويند[1] يا اين كه اين صفات عين ذات و تشكيل دهنده آن مى باشند و ذات و صفات يك مصداق بيش ندارند.

براى تحقيق، بايد در اين جا كمى توقف كنيم تا تفاوت دو قول روشن شود سپس با چراغ عقل، راه را از چاه تميز دهيم.

تفاوت دو قول

نخست بايد ديد تفاوت دو قول در كجا است؟ براى روشن شدن مطلب امورى را يادآور مى شويم:

1. هنگامى كه مى گوييم: خدا دانا است، لفظ «خدا»حاكى از ذات او است چنان كه لفظ «دانا» وصفى از اوصاف وى را حكايت مى كند، در اين صورت مقصود كسانى كه مى گويند صفات او با ذات وى متحد است، اتحاد