اردبيلى نگارنده «زبدة البيان» و جزائرى صاحب «قلائد الدرر» را نام برد.

گروهى فقط به بيان قصص قرآن يا بررسى اسباب نزول يا قرائت قرآن پرداخته و از اين راه خدمتى به كتاب آسمانى خود نموده اند.

گروهى از مفسران عالى مقام اسلامى گامى فراتر نهاده و با زحمات توان فرسايى خواسته اند كه همه جهات آيات قرآن را مورد بررسى قرار دهند و همه نكات آيه را به طور فشرده بيان نمايند. از باب نمونه مى توان گفت كه «تبيان» شيخ طوسى و «مجمع البيان» طبرسى و «غرائب القرآن» نيشابورى و «روح المعانى» آلوسى و... براى تأمين اين هدف نوشته شده اند.

چهره تازه از تفسير قرآن

ما در اين پيش گفتار چهره تازه اى از تفسير قرآن را نشان مى دهيم كه در طول چهارده قرن كه بر تاريخ تفسير قرآن مى گذرد، كم تر به آن توجه شده است. البته نمى گوييم: هيچ توجه نشده است;كه به ندرت مورد توجه بوده است. و اساس حقيقى اين نوع از تفسير را، دو مطلب تشكيل مى دهد:

1. تفسير قرآن به خود قرآن، نه با ديدگاه كسانى كه سخن و گفتار آنان سند نيست; مانند عكرمه، ضحاك، سدى، كلبى و... كه متأسفانه نوع تفاسير اسلامى از نظرات آنان موج مى زند.

2. تفسير قرآن به شكل موضوعى، نه به صورت آيه به آيه و يا سوره به سوره; هرچند نوع دوم از تفسير نيز براى غالب مردم بسيار مفيد است; ولى جامعيت و گيرايى شكل نخست را ندارد.

اينك به تشريح هر دو مطلب مى پردازيم:

مفسر واقعى كسى است كه در تفسير آيات قرآن، خود را از هرگونه عقيده و پيش داوريهايى به دور دارد و به جاى اين كه قرآن را برا فكار و آراى خود عرضه