تكميل بحث به سه مطلب اشاره مى‌كنيم.

مطلب نخست: تحمّل ضرر در مسير كسب فضائل‌

ادلّه حرمت اضرار به نفس، مانند حرمت قتل نفس و يا حرمت القاء در هلاكت از شمول چنين ضررى انصراف دارد وبه هيچ عنوان شامل آن نمى‌شود. هرگاه براى رسيدن به چيزى كه شرعا راجح وپسنديده است انسان متحمل ضررى بشود چنين ضررى مورد ادلّه حرمت اضرار نيست.

اين ضرر حتى اگر منجر به نقص عضو و يا از دست دادن جان نيز بشود مادامى كه در راه كسب فضيلت، و اثبات فضيلت در جامعه، وجلو گيرى از رسيدن مفسده‌اى به آنها باشد مشمول ادلّه حرمت اضرار نخواهد شد، بلكه مورد آنها منحصرا اضرارى است كه در راه تحصيل فضائل نباشد. شواهد زيادى بر اين مطلب وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى‌كنيم:

1- آنچه در لزوم و يا جواز و رجحان دفاع از مال و عرض و جان وارد شده است، تا آنجا كه نبى مكرم اسلام فرموده است:

«مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالَهِ فَهِوَ بَمَنْزِلَةِ الشَهِيْدِ». [1]

«هر كس در راه دفاع از مالش كشته شود همانند شهيد است».

همگى فقها در جواز يا وجوب چنين دفاعى كه در آن احتمال از بين رفتن جان و يا عضو وجود داشته باشد ترديدى ندارند. [2]

[1] . فروع كافى، شيخ كلينى: 5/ 52 و 6/ 296.

[2] . رك: المبسوط، شيخ طوسى: 7/ 279، تذكرة الفقهاء، علامه حلى: 9/ 435، ذكرى الشيعة، شهيد اول: 1/ 323، جامع المقاصد، محقق كركى: 1/ 365، مسالك الافهام، شهيد ثانى: 51/ 15، مجمع الفائدة، محقق اردبيلى: 13/ 302، كشف اللثام، فاضل هندى: 10/ 650، رياض المسائل، سيد على طباطبائى: 13/ 628، جواهر الكلام، محمد حسن نجفى: 41/ 588 و ...