را فراموش كرده‌اند، به سختى نكوهيده است (بقره/ 40).

اقسام ذكر:

ذكر را به اعتبارات گوناگون داراى اقسامى متعدّد دانسته‌اند؛ همانند ذكر قلبى و زبانى، ذكر نام‌هاى خدا و صفات الهى، مدح و ثناى بارى تعالى و توحيد و تنزيه او و ياد نعمت‌هاى دنيوى و اخروى و رحمانيّت و رحيميّت خداوند.

ذكر قلبى را ذكر خفى نيز گويند (اعراف/ 55 و 205؛ اصول كافى‌، 2/ 502؛ بحار الانوار، 93/ 160).

حقيقت ذكر:

ذكر را وسيله ارتباط با خدا دانسته‌اند و نشانه آن، نسيان غير است (التحقيق فى كلمات القرآن‌، 3/ 317). از پيامبر خدا 6 نقل است كه «هر كس خداى را اطاعت كند، ذاكر است هر چند نماز، فراوان نگزارد و قرآن، بسيار نخواند.» (بحارالانوار، 5/ 147) امام على (ع) در روايتى، ذكر را دو گونه شمرده است: يكى ذكر خدا هنگام مواجهه با سختى و دشوارى و دوم، هنگام وسوسه گناه و از ميان اين دو، نخستين گونه برتر است (سفينة البحار، 2/ 277). از روايات بر مى‌آيد كه مهم‌ترين نشانه ذكر راستين اين است كه آدمى خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دورى كند (بحار الانوار، 93/ 108).

فضايل و فوايد ذكر:

از راه‌هاى پرورش ايمان، ذكر است. ذكرهاى زبانى، وجود و حضور خداوند را به انسان تلقين مى‌كند و ضمير او را دگرگون مى‌سازد و سرانجام به ذكر قلبى مى‌انجامد. از ديگر فوايد ذكر زبانى اين است كه زبان آدمى به خير خوى مى‌كند و به طاعت الهى مشغول مى‌گردد (ر. ك. همان، 93/ 151؛ سفينة البحار، 2/ 283). مهم‌ترين فايده ذكر، تقرّب به خدا است كه غايت همه عبادات است (بقره/ 152). ذكر خدا، وسوسه‌هاى شيطانى را از ميان مى‌برد (اعراف/ 201)، ثواب و اجر اخروى مى‌آورد به ويژه براى بندگانى كه به امور دنيوى نيز مشغول‌اند (نور/ 37 و 38)، مايه وقار و هيبت و شوكت است، احساس پوچى و بيهودگى را مى‌زدايد، در زندگى مادّى انسان نيز داراى اثر است (طه/ 124) و راه تربيت اخلاقى را هموار مى‌سازد و اين بدان سبب است كه غفلت و فراموشى خدا از مهم‌ترين علل گناهكارى و بزهكارى است.