اِلازيق‌، يا الازيغ‌، معمورة العزيز سابق‌، شهر و مركز استانى‌ به‌ همين‌ نام‌ واقع‌ در حوضة علياي‌ رود فرات‌ در آناتولى‌ شرقى‌ (تركيه‌) كه‌ در جايگاه‌ ويرانه‌هاي‌ شهر قديمى‌ خرپوت‌ يا خرت‌ پرت‌ شكل‌ گرفته‌، و توسعه‌ پيدا كرده‌ است‌.
موقعيت‌ جغرافيايى‌: استان‌ الازيق‌ ميان‌ 40و 21 تا 38 و 30 طول‌ شرقى‌ و 38 و 17 تا 39 و 11 عرض‌ شمالى‌ واقع‌ شده‌، و از مشرق‌ به‌ استان‌ بين‌ گول‌، از مغرب‌ به‌ مالاتيا (ملاطيه‌)، از شمال‌ به‌ تونجه‌لى‌، از شمال‌ غربى‌ به‌ استان‌ ارزنجان‌ و از جنوب‌ به‌ دياربكر محدود است‌. مساحت‌ آن‌ 151 ،9كم2 و ارتفاع‌ مركز استان‌ از سطح‌ دريا 020 ،1متر است‌ IV/2474-2477) .(YA,
شهرها و بخشهاي‌ تابع‌ آن‌ اينهاست‌: اكين‌ يا اغين‌، باسكيل‌، كاراكوچان‌ (قاراقوچان‌)، كِبان‌، مادن‌، پالو و سيوْريجه‌ (همانجا). اين‌ استان‌ منطقه‌اي‌ است‌ كوهستانى‌ و 84% اراضى‌ آن‌ را كوهها و فلاتها دربرگرفته‌اند. مهم‌ترين‌ كوههاي‌ آن‌ عبارتند از: بخشى‌ از جبهة جنوب‌شرقى‌ رشته‌كوههاي‌ توروس‌، آق‌ داغ‌، قره‌ عمر، ماستار و بولوتلو قره‌ داغ‌، كه‌ آق‌داغ‌ با ارتفاع‌ 620 ،2متر بلندترين‌ آنهاست‌. جلگه‌هاي‌ آن‌ نيز اولواوا1 و مزرعه‌ نام‌ دارند كه‌ شهر الازيق‌ در آن‌ واقع‌ شده‌ است‌. دو رود مهم‌ دجله‌ و فرات‌ در اين‌ استان‌ جريان‌ دارند و همچنين‌ رودخانه‌هاي‌ مراد و قره‌سو كه‌ از شعبات‌ مهم‌ فرات‌ در اين‌ استان‌ هستند، در نزديكى‌ كبان‌ به‌ هم‌ مى‌پيوندند. از ساير رودخانه‌ها، پِري‌ چاي‌ و مونزور را مى‌توان‌ نام‌ برد («دائرةالمعارف‌ جديد...2»، ؛ II/782 ، YA همانجا). بزرگ‌ترين‌ درياچة شيرين‌ آناتولى‌ شرقى‌ با وسعت‌ 86 كم2 به‌نام‌ خزر (هازار) (سامى‌، 6/4331؛ «دائرة المعارف‌ جديد»، همانجا) در اين‌ استان‌ واقع‌ است‌ كه‌ به‌ نوشتة سامى‌ (همانجا) در آن‌ انواع‌ ماهى‌، صدف‌ و سمور آبى‌ صيد مى‌شود. همچنين‌ درياچة سد كبان‌ نيز در 45 كيلومتري‌ الازيق‌ با 68 هزار هكتار وسعت‌، و ظرفيت‌ توليد 000 ،871 ،5كيلووات‌ ساعت‌ برق‌ در اين‌ استان‌ واقع‌ است‌ VI/342) , 2 EI). آب‌ و هواي‌ اين‌ ناحيه‌ در تابستانها گرم‌ و خشك‌ و زمستانها سرد است‌. ميزان‌ متوسط بارش‌ سالانه‌ 428 ميلى‌متر گزارش‌ شده‌ است‌ ( ميدان‌ لاروس‌، ؛ IV/153 «دائرةالمعارف‌ جديد»، همانجا).
جمعيت‌: در سرشماري‌ عمومى‌ سال‌ 1990م‌/1369ش‌ جمعيت‌ استان‌ الازيق‌ 225 ،498نفر بوده‌ كه‌ از اين‌ عده‌، 790 ،272نفر در شهرها و بخشها و 435 ،225نفر در روستاها و دهستانها زندگى‌ مى‌كرده‌ است‌. جمعيت‌ شهر الازيق‌، مركز استان‌، 603 ،204نفر است‌ كه‌ با توجه‌ به‌ سرشماري‌ سال‌ 1985م‌/1364ش‌ كه‌ شمار جمعيت‌ آن‌ 296 ،182نفر گزارش‌ شده‌ است‌، حدود 16% افزايش‌ نشان‌ مى‌دهد («آمار...3»، .(27 اين‌ شهر از نظر جمعيت‌ بيستمين‌ شهر و چهل‌ و يكمين‌ استان‌ تركيه‌ است‌ (همان‌، .(7
سبب‌ نام‌گذاري‌: نام‌ الازيق‌ به‌ سدة 13ق‌/19م‌ باز مى‌گردد. هنگامى‌ كه‌ شهر باستانى‌ خرپوت‌ (خرتبرت‌) كه‌ در مآخذ بيزانسى‌ زياتا كاستلوم‌ VI/341) , 2 EI) و در مآخذ عربى‌ حصن‌ زياد و خرتبرت‌ (همانجا؛ سامى‌، 3/2032) و در منابع‌ عثمانى‌ خرپوت‌ يا خرپورت‌ ناميده‌ مى‌شد (همانجاها)، موقعيت‌ و اهميت‌ خود را به‌ عنوان‌ شهري‌ مرزي‌ از دست‌ داد، هستة اولية شهر جديد در محلى‌ نزديك‌ قلعة خرپوت‌ كه‌ مزرعه‌، به‌ مفهوم‌ زمين‌ زراعتى‌، ناميده‌ مى‌شد، تشكيل‌ گرديد. برخى‌ نام‌ مزرعه‌ را مشتق‌ از مزاراي‌ِ يونانى‌ مى‌دانند كه‌ بطلميوس‌ به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ ( 2 EI، همانجا). اقامتگاه‌ واليان‌ نيز به‌ محل‌ جديد منتقل‌ شد و به‌ تدريج‌ شهر جديد كه‌ هنوز مزرعه‌ ناميده‌ مى‌شد، توسعه‌ پيدا كرد و در 1279ق‌/1862م‌ به‌ روزگار سلطنت‌ سلطان‌ عبدالعزيز به‌ پيشنهاد اسماعيل‌ پاشا حاكم‌ جديد آنجا، نام‌ شهر به‌ «معمورة العزيز» تغيير يافت‌ (همان‌، ؛ VI/341-342 سامى‌، 6/4330) و به‌ تدريج‌ در گويش‌ رايج‌ مردم‌ نام‌ آن‌ به‌ «عزيز» و «العزيز» تبديل‌ شد IV/221-222) ؛ IA, 2 EI، همانجا) و سرانجام‌ بعد از اعلان‌ جمهوريت‌، در 1937م‌/1316ش‌ نام‌ آن‌ به‌ الازيك‌ و سپس‌ الازيق‌ تغيير يافت‌ و هم‌ اكنون‌ نيز به‌ اين‌ نام‌ معروف‌ است‌ (همانجاها؛ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌4»، .(X/553
پيشينة تاريخى‌: منطقه‌اي‌ كه‌ شهر الازيق‌ از 1250ق‌/1834م‌ در آنجا شكل‌ گرفته‌، يكى‌ از كهن‌ترين‌ نواحى‌ مسكون‌ در شبه‌ جزيرة آناتولى‌ است‌. از 2300ق‌م‌ تا 921ق‌/1515م‌ كه‌ اين‌ ناحيه‌ در قلمرو حاكميت‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ قرار گرفت‌، حكومتهاي‌ مختلف‌ با تمدنها و شيوه‌هاي‌ گوناگون‌ در آنجا فرمان‌ راندند كه‌ اكد، حتى‌، اورارتو، آشور، پارسها IV/2509) )، YA, سلوكيها (جانشينان‌ اسكندر) (دياكونوف‌، 18)، خاندان‌ ارمنى‌ تيگران‌ (اومار، )، II/171-172 پارتها (دياكونوف‌، 58)، ساسانيان‌، مسلمانها و بيزانسيها از آن‌ جمله‌اند ، YA) همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ جديد»، .(II/784 با پيروزي‌ تركها بر روميان‌ در نبرد ملازگرد در 463ق‌/1071م‌، منطقه‌ به‌ تصرف‌ اقوام‌ ترك‌ تحت‌ فرماندهى‌ سلجوقيان‌ درآمد. سلاجقه‌ ادارة اين‌ ناحيه‌ را به‌ يكى‌ از اميران‌ خود به‌ نام‌ چوبوك‌ سپردند (توران‌، .(159 پس‌ از آن‌ شاخه‌اي‌ از خاندان‌ ارتق‌ به‌ رياست‌ عمادالدين‌ ابوبكر بن‌ قرا ارسلان‌ خرپوت‌ را مركز حكومت‌ خود قرار داد. اين‌ شاخه‌ از خاندان‌ ارتق‌ از 581 تا 631ق‌/1185 تا 1234م‌ (لين‌ پول‌، 2/302؛ نيز نك: زامباور، 344، كه‌ پايان‌ حكومت‌ آنان‌ را 660ق‌/1262م‌ نوشته‌ است‌) بر اين‌ خطه‌ فرمان‌ راندند (نيز نك: ه د، 1/567). آنگاه‌ نوبت‌ به‌ خاندان‌ ذوالقدر رسيد (اوزون‌ چارشيلى‌، 169 به‌ بعد). سپس‌ در قلمرو تركمانان‌ آق‌ قويونلو قرار گرفت‌ (ابوبكر طهرانى‌، جم؛ اوزون‌ چارشيلى‌، و اوزون‌ حسن‌ گه‌گاه‌ در خرپوت‌ اقامت‌ مى‌كرد (هينتس‌، 78)؛ پس‌ از آن‌ به‌ تصرف‌ دولت‌ صفويه‌ درآمد و با جنگ‌ چالدران‌ در 920ق‌/1514م‌ و پيروزي‌ عثمانيها، ناحية دياربكر كه‌ الازيق‌ امروزي‌ نيز جزئى‌ از آن‌ ايالت‌ بود، به‌ دست‌ سلطان‌ سليم‌ افتاد IV/2498) .(YA, در زمان‌ سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌ و شاه‌ طهماسب‌ صفوي‌ و در جريان‌ جنگهاي‌ چندين‌ سالة دو دولت‌، الازيق‌ محل‌ تجمع‌ نيروهاي‌ عثمانى‌ بود (همانجا). همچنين‌ در دوران‌ سلطان‌ مراد چهارم‌ و لشكركشى‌ وي‌ به‌ ايران‌ و بغداد، اين‌ شهر و قلعة آن‌ از اهميت‌ خاصى‌ برخوردار بود؛ به‌ ويژه‌ با احداث‌ جادة استانبول‌ - بغداد از طريق‌ الازيق‌ و ساخته‌ شدن‌ كاروانسراها و پلها كه‌ به‌ دستور او انجام‌ يافت‌، بر اهميت‌ آنجا افزوده‌ شد. در جريان‌ شورش‌ ينى‌چريها در سدة 12ق‌/18م‌ مردم‌ الازيق‌ و اطراف‌ آن‌ مورد ايذاء و آزار ينى‌چريها واقع‌ شدند (همانجا).
شهر الازيق‌ در طول‌ سدة 13ق‌/19م‌ رو به‌ توسعه‌ نهاد و پس‌ از آنكه‌ قلعة خرپوت‌ و اطراف‌ آن‌ موقعيت‌ خود را از دست‌ داد، گسترش‌، و توسعة شهر جديد سرعت‌ بيشتري‌ يافت‌. در 1250ق‌/1834م‌ در زمان‌ سلطان‌ محمود دوم‌، رشيد محمد پاشا مأمور اجراي‌ اصلاحات‌ و تنفيذ قدرت‌ دولت‌ در آناتولى‌ شرقى‌ شد. وي‌ مركز فرماندهى‌ خود را در ناحية جديد مزرعه‌ - كه‌ به‌ سبب‌ اقامت‌ بيكها و بزرگ‌ مالكان‌ محلى‌ در آن‌ نواحى‌ به‌ مزرعة آغاوات‌ معروف‌ بود - قرار داد و به‌ ساختن‌ پادگان‌ و بيمارستان‌ و ساير مراكز اداري‌ همت‌ گماشت‌ IV/221-222) ؛ IA, VI/341-342 , 2 و به‌ اين‌ ترتيب‌ به‌ توسعة شهر جديد اقدام‌ نمود. با توجه‌ به‌ مندرجات‌ نظامنامة ايالتى‌ در 1284ق‌/1867م‌ الازيق‌ و بخشهاي‌ تابع‌ آن‌: خرپوت‌، عربگير، ملاتيا (ملاطيه‌) و حصن‌ منصور، جزئى‌ از ايالت‌ دياربكر بودند (سامى‌، 6/4333؛ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، )، X/552 اما در 1288ق‌/1871م‌ از دياربكر جدا، و به‌ صورت‌ شهرستانى‌ مستقل‌ اداره‌ شد و پس‌ از مدتى‌ در 1294ق‌/1877م‌ استان‌ مستقلى‌ گرديد (همانجا). الازيق‌ در سدة 13ق‌/19م‌ يكى‌ از مراكز فرهنگى‌ شرق‌ تركيه‌ محسوب‌ مى‌شد.
شهر جديد الازيق‌ در ناحيه‌اي‌ ساخته‌ شده‌ بود كه‌ اقوام‌ مختلف‌ در آنجا زندگى‌ مى‌كردند؛ به‌ همين‌ سبب‌ اِعمال‌ حاكميت‌ دولت‌ گه‌گاه‌ با مشكلاتى‌ مواجه‌ مى‌شد. پابه‌پاي‌ اصلاحات‌ و تنظيمات‌، عشاير منطقه‌ نيز به‌ اطاعت‌ دولت‌ مركزي‌ در آمدند و زمين‌داران‌ ارمنى‌ و رؤساي‌ عشاير به‌ پرداخت‌ ماليات‌ موظف‌ شدند. ارامنه‌ كه‌ مجبور بودند هم‌ به‌ دولت‌ و هم‌ به‌ قدرتمندان‌ منطقه‌ ماليات‌ بپردازند، به‌ مخالفت‌ با دولت‌ پرداختند و در 1313ق‌/1895م‌ با كمك‌ روسها به‌ منظور تأسيس‌ دولت‌ مستقل‌ ارمنى‌ قيام‌ كردند كه‌ با ناكامى‌ مواجه‌ شدند ، YA) همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، .(X/551 در طول‌ جنگ‌ جهانى‌ اول‌ نيز بار ديگر برخورد ميان‌ ارامنه‌ و مسلمانان‌ شدت‌ گرفت‌ و دولت‌ براي‌ برقراري‌ آرامش‌، ارامنه‌ را از آنجا كوچ‌ داد ، YA) همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، .(X/552
پس‌ از برقراري‌ حكومت‌ جمهوري‌ در 1923م‌/1302ش‌ الازيق‌ به‌ سرعت‌ توسعه‌ يافت‌. ايجاد سدكبان‌ مهم‌ترين‌ عامل‌ توسعة شهر است‌ ( 2 EI، همانجا).
كشاورزي‌ مهم‌ترين‌ منبع‌ درآمد مردم‌ اين‌ استان‌ است‌. توليدات‌ كشاورزي‌ مانند غلات‌، حبوبات‌، گياهان‌ صنعتى‌، پرورش‌ كرم‌ ابريشم‌ و صنايع‌ محلى‌ داراي‌ اهميت‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ جديد»، ؛ II/783 سامى‌، 6/4332). صنايع‌ سيمان‌، روغن‌كشى‌، نساجى‌ و غذايى‌ نيز رواج‌ دارد («دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، .(X/553 در سالهاي‌ اخير فعاليت‌ آموزشى‌ رو به‌ توسعه‌ نهاده‌ است‌. دانشگاه‌ فرات‌ با 6 دانشكده‌ و 5 مدرسة عالى‌ و 3 انستيتو به‌ فعاليت‌ مشغول‌ است‌ (همان‌، .(X/554
آثار تاريخى‌: از آنجا كه‌ الازيق‌ شهر نسبتاً جديدي‌ است‌، بنابراين‌ آثار تاريخى‌ اندك‌ برجا ماندة آن‌ به‌ شهر خرپوت‌ مربوط مى‌شود كه‌ قلعة خرپوت‌ مربوط به‌ دورة اورارتو از آن‌ جمله‌ است‌؛ همچنين‌ اولوجامع‌ (مسجد اعظم‌) از دورة ارتقيان‌ و مسجد سارا خاتون‌ از روزگار آق‌قويونلوها از اهم‌ ابنية تاريخى‌ اين‌ شهر هستند («دائرةالمعارف‌ جديد»، ؛ II/784 «دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، .(X/554
مآخذ: ابوبكر طهرانى‌، ديار بكريه‌، به‌ كوشش‌ نجاتى‌ لوغال‌ و فاروق‌ سومر، آنكارا، 1962م‌؛ دياكونوف‌، م‌. م‌.، اشكانيان‌، ترجمة كريم‌ كشاورز، تهران‌، 1351ش‌؛ زامباور، معجم‌ الانساب‌ و الاسرات‌ الحاكمة، ترجمة زكى‌ محمد حسن‌ و حسن‌ احمد محمود، بيروت‌، 1980م‌؛ سامى‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1316ق‌؛ لين‌ پول‌، استانلى‌ و ديگران‌، تاريخ‌ دولتهاي‌ اسلامى‌ و خاندانهاي‌ حكومتگر، ترجمة صادق‌ سجادي‌، تهران‌، 1370ش‌؛ هينتس‌، والتر، تشكيل‌ دولت‌ ملى‌ در ايران‌، ترجمة كيكاووس‌ جهانداري‌، تهران‌، 1361ش‌؛ نيز:
Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI 2 ; IA; Meydan - Larousse, Istanbul, 1987; Turan, O., Sel 5 uklar tarihi..., Istanbul, 1969; T O rkiye dianet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1994; Umar, B., T O rkiye halk o n o n ilk 5 ag tarihi, Istanbul 1984; Uzun 5 ars o l o , I. H, Anadolu beylikleri, Ankara, 1989; YA; Yeni T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
على‌اكبر ديانت‌