اِكْريدير، از بخشهاي‌ تابع‌ استان‌ اسپارتا (اسپارته‌) و شهري‌ به‌همين‌ نام‌ در آناتولى‌ داخلى‌ در كشور تركيه‌. نام‌ اين‌ شهر به‌ گونه‌هاي‌ مختلف‌ از جمله‌ اكريدور و اگريدور (ابن‌ فضل‌ الله‌، 3/173؛ حمدالله‌، 99؛ ابن‌ بطوطه‌، 294)، و در يونانى‌ ا¸كروتيري‌1 II/691) , 2 EI) آمده‌ است‌ و امروزه‌ اگريدير يا ايريدير ناميده‌ مى‌شود IV/199) ؛ IA, براي‌ صورتهاي‌ ديگر نام‌ آن‌، نك: نشري‌، ؛ I/224 سامى‌، 2/1013).
از آنجا كه‌ اين‌ شهر در دامنة تخته‌ سنگى‌ با شيب‌ تند بنا شده‌ است‌ و با در نظر گرفتن‌ اينكه‌ ا¸كرون‌ و ا¸كروئريون‌2 در زبان‌ يونانى‌ به‌ معنى‌ دامنة سنگى‌ است‌، احتمال‌ مى‌رود كه‌ نام‌ اين‌ شهر برگرفته‌ از همين‌ واژه‌ها باشد. برخى‌ نيز نام‌ آن‌ را مأخوذ از اِغدير مى‌دانند كه‌ درست‌ به‌ نظر نمى‌رسد ، IA) همانجا). در وجه‌ تسمية اين‌ شهر روايات‌ ديگري‌ نيز نقل‌ شده‌ است‌ (نك: V/3596 .(YA, در زمان‌ فرمانروايى‌ فلك‌الدين‌ دُندار از اميران‌ خاندان‌ حميد نام‌ آنجا به‌ فلك‌ بار (ابوالفدا، 379) و به‌ روايتى‌ ديگر به‌ فلك‌آباد (سعدالدين‌، 1/211؛ اوزون‌ چارشيلى‌، تغيير يافت‌. در زمان‌ حكومت‌ دولت‌ بيزانس‌ نام‌ آنجا پرُستانا3، و اسقف‌ نشين‌ بوده‌ است‌ (همو، نيز ، IA همانجاها).
شهر اكريدير بر روي‌ شبه‌ جزيرة باريك‌ و كوچكى‌ در جنوب‌ غربى‌ درياچه‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌، در دامنة كوه‌ جاميلى‌4 (وياروس‌ مونس‌5) كه‌ امروز كوه‌ اكريدير ناميده‌ مى‌شود، بنا گرديده‌ است‌ ، IA) همانجا). كوههاي‌ بارلا به‌ ارتفاع‌ 784 ،2متر و داوْتاس‌ با ارتفاع‌ 635 ،1متر دو كوه‌ مهم‌ اين‌ بخش‌ به‌ شمار مى‌آيند («دائرةالمعارف‌ ترك‌6»، .(XIV/423 مساحت‌ بخش‌ 840 ،1كم 2 V/3514) و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دريا 924 متر است‌ ( 2 ، EIهمانجا؛ «دائرةالمعارف‌ ديانت‌7»، .(X/494 راههايى‌ كه‌ شهر آنتاليا - بندر كرانة مديترانه‌ - را به‌ آناتولى‌ داخلى‌، و همچنين‌ ناحية اژه‌ را به‌ منطقة درياچه‌ها و شهر تاريخى‌ قونيه‌ مربوط مى‌كند، از اين‌ شهر مى‌گذرند (همانجا).
جمعيت‌ بخش‌ برابر سرشماري‌ 1990م‌/1369ش‌، 266 ،41نفر است‌ كه‌ 828 ،15نفر آن‌ در مركز بخش‌، و بقيه‌ در روستاهاي‌ اطراف‌ زندگى‌ مى‌كنند («آمار...8»، .(29
پيشينة تاريخى‌: از تاريخ‌ اين‌ سرزمين‌ در سده‌هاي‌ كهن‌ آگاهى‌ دقيق‌ در دست‌ نيست‌. آنچه‌ معلوم‌ است‌، اين‌ است‌ كه‌ در سده‌هاي‌ پيش‌ از ميلاد مسيح‌ اين‌ منطقه‌ در حاكميت‌ حتيها، هلنيها (يونانيان‌) و روميان‌ بوده‌ است‌ V/3533) و در سده‌هاي‌ ميانه‌ در قلمرو بيزانس‌ قرار داشته‌ است‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا). اقوام‌ ترك‌ بعد از نبرد ملازگرد (آق‌سرايى‌، 16) به‌ اين‌ ناحيه‌ هجوم‌ آوردند. شكست‌ سپاه‌ بيزانس‌ از قليچ‌ ارسلان‌ در محل‌ ميريوكفالون‌9 (نزديك‌ آنكارا) واقع‌ در شمال‌ درياچة اكريدير در 572ق‌/1176م‌ (اونلو، تسخير اين‌ ناحيه‌ توسط تركها را تسهيل‌ كرد . در پى‌ آن‌ در 600ق‌/1203م‌ ناحية اسپارتا ( مختصر ...، 24؛ يازجى‌زاده‌، 62) و اكريدير به‌ تصرف‌ سلجوقيان‌ آسياي‌ صغير (سلاجقة روم‌) در آمد و ادارة آنجا به‌ يكى‌ از قبايل‌ تركمن‌ تحت‌ رياست‌ حميد بيك‌ واگذار شد (اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا). اميران‌ سلجوقى‌ در آبادي‌ اين‌ شهر كوشيدند و آنجا را استراحتگاه‌ تابستانى‌ خود ساختند ، IA) همانجا).
در پى‌ فروپاشى‌ و تجزية دولت‌ سلجوقيان‌ آسياي‌ صغير، قلمرو آنان‌ تحت‌ نفوذ ايلخانان‌ درآمد و عشيره‌هاي‌ ترك‌ با پشتيبانى‌ كارگزاران‌ ايلخانان‌ در آناتولى‌، حكومتهايى‌ تشكيل‌ دادند و خاندان‌ حميد كه‌ در اين‌ اوان‌ فلك‌ الدين‌ دندار رياست‌ آن‌ را عهده‌دار بود، تشكيل‌ حكومت‌ داد و پايتخت‌ خود را از شهر بُرلو به‌ اكريدير منتقل‌ ساخت‌ و چنانكه‌ گذشت‌، آنجا را فلك‌آباد ناميد (شرف‌الدين‌، 426 الف‌ - 426 ب‌؛ ابوالفدا، 379؛ اوزون‌ چارشيلى‌، و ماليات‌ آنجا را كه‌ به‌ نوشتة حمدالله‌ مستوفى‌ 4 هزار دينار بود (ص‌ 99)، به‌ خزانة ايلخان‌ مى‌فرستاد. با درگذشت‌ الجايتو، فلك‌الدين‌ اعلان‌ استقلال‌ كرد، ولى‌ دميرتاش‌ (تيمورتاش‌) والى‌ ايلخانان‌ در آناتولى‌ او را شكست‌ داد و در 724ق‌/1324م‌ آنجا را به‌ تصرف‌ خود درآورد و از آن‌ پس‌ قلمرو خاندان‌ حميد به‌ مركزيت‌ شهر اكريدير به‌ دو بخش‌ شمال‌ و جنوب‌ تقسيم‌ شد و مدتى‌ بعد بخش‌ شمالى‌ به‌ دست‌ عثمانيها و بخش‌ ديگر به‌ دست‌ قراخانيان‌ افتاد (پكمان‌، .(47
با فرار تيمورتاش‌ به‌ مصر در 725ق‌، خضربيك‌ فرزند دندار بار ديگر حكومت‌ اكريدير را به‌ دست‌ گرفت‌. اميران‌ خاندان‌ حميد مدتى‌ در اين‌ شهر فرمان‌ راندند و به‌ نام‌ خود سكه‌ زدند كه‌ سكة حسامى‌ به‌ نام‌ حسام‌الدين‌ الياس‌ از آن‌ جمله‌ است‌ (اوزون‌ چارشيلى‌، .(63-64 نورالدين‌ محمد قرامان‌ نيز در بخش‌ شمالى‌ ناحية اكريدير - قلمرو خاندان‌ حميد - به‌ نام‌ خود سكه‌ زد (همو، .(17 اكريدير در 792ق‌/ 1390م‌ توسط سلطان‌ مراد اول‌ پادشاه‌ عثمانى‌ تصرف‌ شد (نشري‌، ؛ I/224 استرابادي‌، 314؛ پكمان‌، همانجا). هنگام‌ لشكركشى‌ تيمور به‌ آسياي‌ صغير، وي‌ قصد تصرف‌ اكريدير را داشت‌ و چون‌ شنيد كه‌ مردم‌ شهر به‌ جزيرة نيس‌ (نسين‌) - يكى‌ از دو جزيرة درياچة اكريدير - پناهنده‌ شده‌اند، آنجا را محاصره‌ كرد و در 805ق‌/1403م‌ (شرف‌الدين‌، سعدالدين‌، همانجاها) آنجا را فتح‌ كرد و اداره‌اش‌ را به‌ محمد قرامانى‌ سپرد (اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا). سرانجام‌ در 828ق‌/1425م‌ ادارة شهر به‌ طور كامل‌ به‌ دست‌ عثمانيها افتاد («دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، ؛ X/494 IV/199 و در قلمرو دولت‌ عثمانى‌ جزئى‌ از ايالت‌ قونيه‌ به‌ شمار آمد (سامى‌، 2/1013) و بعد از اعلان‌ جمهوريت‌ به‌ ايالت‌ اسپارتا ضميمه‌ شد.
اگرچه‌ اين‌ شهر در دوران‌ فرمانروايى‌ عثمانيها از رونق‌ افتاد و به‌ تدريج‌ اهميتش‌ را از دست‌ داد («دائرةالمعارف‌ ديانت‌»، همانجا)، اما در روزگار سلاجقه‌ و اميرنشينهاي‌ آناتولى‌ از اعتبار خاصى‌ برخوردار بوده‌ است‌؛ چنانكه‌ ابن‌ بطوطه‌ آنجا را شهري‌ بزرگ‌ با عمارات‌ و بازارهاي‌ خوب‌ و باغهاي‌ نيكو توصيف‌ كرده‌، و زيبايى‌ درياچة آن‌ را ستوده‌ است‌ و از ملاقات‌ خود با امير ابواسحاق‌ بن‌ دندار ياد كرده‌ است‌ (ص‌ 294- 295). همچنين‌ جهانگردان‌ اروپايى‌ مانند ريشتر، آرُندِل‌، هاميلتن‌وهيرشفلدكه‌از 1816 تا 1872م‌ ازآنجابازديدكرده‌اند،آگاهيهاي‌ بسياري‌ در خصوص‌ اين‌ شهر به‌ دست‌ مى‌دهند («دائرة المعارف‌ ديانت‌» همانجا). به‌ نوشتة سالنامة قونيه‌ مورخ‌ 1887- 1888م‌ در آن‌ سال‌ اين‌ شهر و حومه‌ 32 جامع‌، 17 مسجد، 2 مدرسه‌، يك‌ كتابخانه‌، 4 حمام‌ و 150 باب‌ مغازه‌ داشته‌ است‌ (همان‌، .(X/495
از آثار تاريخى‌ اين‌ شهر قلعه‌، مسجد خضربيك‌، مدرسة سنگى‌ و آرامگاه‌ بابا سلطان‌ بر سر راه‌ اكريدير به‌ اسپارتا V/3601) ؛ YA, «دائرة المعارف‌ ديانت‌» همانجا)، همچنين‌ كاروانسراي‌ ارتوكوش‌1 در 45 كيلومتري‌ راه‌ اكريدير - آق‌شهر است‌ (ازبك‌، .(293
درياچة اكريدير: اين‌ درياچه‌ يكى‌ از درياچه‌هاي‌ حوضة مديترانه‌ و چهارمين‌ درياچة تركيه‌ از نظر وسعت‌ است‌ و در ميان‌ كوههاي‌ سلطان‌ و قراقوش‌ در وسط استان‌ اسپارتا واقع‌ شده‌ است‌ V/3507) .(YA, مساحت‌ آن‌ 517 كم 2، درازاي‌ آن‌ از شمال‌ به‌ جنوب‌ 50 كم و پهناي‌ آن‌ از شرق‌ به‌ غرب‌ 3 تا 15 كم و عمق‌ آن‌ 15 تا 16 متر و عمق‌ متوسط آن‌ 6 تا 7 متر است‌ (همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ ترك‌»، .(XIV/425 در بخش‌ ميانى‌ درياچه‌، تنگه‌اي‌ به‌ عرض‌ تقريبى‌ 2 كم وجود دارد كه‌ آن‌ را به‌ دو بخش‌ شمال‌ و جنوب‌ تقسيم‌ مى‌نمايد كه‌ بخش‌ شمالى‌ آن‌ هويران‌ و بخش‌ جنوبى‌ به‌ اكريدير معروف‌ است‌ و درياچه‌ خود نيز به‌ همين‌ نام‌ مشهور است‌. آب‌ اين‌ درياچه‌ شيرين‌ است‌ و از منابع‌ زيرزمينى‌ تأمين‌ مى‌شود. همچنين‌ برخى‌ رودخانه‌هاي‌ كوچك‌ فصلى‌ نيز به‌ اين‌ درياچه‌ مى‌ريزند (همانجاها)، آب‌ اضافى‌ اين‌ درياچه‌ از طريق‌ آبراهه‌اي‌ كه‌ در قسمت‌ جنوب‌ آن‌ قرار دارد، به‌ درياچة كُوادا كه‌ در 16 كيلومتري‌ اكريدير قرار دارد، مى‌ريزد. در درياچة كوادا چاههايى‌ است‌ كه‌ آب‌ درياچة اكريدير در يكى‌ از آنها كه‌ چاه‌ عرب‌ نام‌ دارد، فرو مى‌رود و پس‌ از عبور از زيركوه‌ تركمن‌ در محلى‌ به‌ نام‌ گوك‌ بويت‌2 بار ديگر در سطح‌ جريان‌ پيدا مى‌كند و پس‌ از عبور از دره‌اي‌ عميق‌ به‌ نام‌ رودخانة گوك‌ دره‌ به‌ گوك‌سو مى‌پيوندد ، YA) همانجا).
در اين‌ درياچه‌ دو جزيره‌ به‌ نامهاي‌ يشيل‌ آدا (نيس‌ يا نسين‌) و جان‌ آدا واقع‌ شده‌ است‌ كه‌ يشيل‌ آدا مسكون‌ است‌ و يكى‌ از محلات‌ شهر اكريدير محسوب‌ مى‌شود (همان‌، .(XI/7859 ساكنان‌ مسيحى‌ اين‌ جزيره‌ بعد از انعقاد عهدنامة لوزان‌ با تركهاي‌ مهاجر كه‌ از يونان‌ آمده‌ بودند، جابه‌جا شدند IV/200) .(IA,
مآخذ: آق‌سرايى‌، محمود، مسامرة الاخبار، به‌ كوشش‌ عثمان‌ توران‌، آنكارا، 1944م‌؛ ابن‌ بطوطه‌، رحلة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالمنعم‌ عريان‌، بيروت‌، 1987م‌؛ ابن‌ فضل‌الله‌ عمري‌، احمد، مسالك‌ الابصار، به‌ كوشش‌ فؤاد سزگين‌، فرانكفورت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ ابوالفدا، تقويم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دوسلان‌، پاريس‌، 1840م‌؛ استرابادي‌، عزيز، بزم‌ و رزم‌، استانبول‌، 1928م‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، ليدن‌، 1331ق‌/1913م‌؛ سامى‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ سعدالدين‌، محمد، تاج‌ التواريخ‌، استانبول‌، 1279ق‌؛ شرف‌الدين‌ على‌ يزدي‌، ظفرنامه‌، تاشكند، 1972م‌؛ مختصر سلجوق‌نامة ابن‌ بى‌ بى‌، به‌ كوشش‌ هوتسما، ليدن‌، 1902م‌؛ يازجى‌ زاده‌، على‌، تواريخ‌ آل‌ سلجوق‌ ( اوغوزنامه‌ )، به‌ كوشش‌ هوتسما، ليدن‌، 1902م‌؛ نيز:
Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara , 1991 ; EI 2 ; IA ; Nesr Q , M . , Cihan - N O m @ , Ankara , 1987 ; Z zbek , Z ., X Egridir M O bariz O ddin Ertokus Kervansaray o n , Vak o flar dergisi, Ankara, vol. XI; Pekman, A., Perge tarihi, Ankara, 1973; T O rk ansiklopedisi , Ankara, 1966 ; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul , 1989 ; [ nl O , N . , Anahatlar o yla Isl @ m tarihi , Istanbul, Marmara O niversitesi; Uzun 5 ars o l o , I.H., Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri, Ankara, 1984; YA.
على‌اكبر ديانت‌