اَقْرَع‌ِ بْن‌ِ حابِس‌، از بزرگان‌ عرب‌ و صحابى‌ پيامبر اكرم‌(ص‌). وي‌ از تيرة بنى‌ مُجاشع‌ِ قبيلة تميم‌ بود (كلبى‌، 201-202). گفته‌اند كه‌ فراس‌ نام‌ داشته‌، و اقرع‌ (= بى‌ موي‌ سر) لقب‌ وي‌ بوده‌ است‌ (بلاذري‌، انساب‌...، 2/431 ب‌؛ ابن‌ دريد، 239)، اما بر پاية برخى‌ از گزارشهاي‌ ديگر، فراس‌ نام‌ برادرش‌ بوده‌ است‌ (مثلاً نك: ابن‌ هشام‌، 4/270). در گزارشهاي‌ ديگري‌، نام‌ برادرش‌ را مَرثَد آورده‌اند (بلاذري‌، همانجا). شايد يكى‌ از علتهاي‌ خلط ميان‌ وي‌ و برادرش‌ اين‌ است‌ كه‌ به‌ هر دو اقرع‌ (= الاقرعان‌) مى‌گفته‌اند (ابوعبيده‌، ايام‌...، 1/556؛ قس‌: مبرد، 1/293). طوسى‌ كنية او را ابوبحر آورده‌ است‌ (ص‌ 7).
نام‌ اقرع‌ در روايتهاي‌ حماسى‌ عرب‌، مشهور به‌ «ايام‌ العرب‌» (ه م‌)، به‌ عنوان‌ بزرگ‌ قبيلة بنى‌ تميم‌ آمده‌ است‌. برپاية بخشى‌ از اين‌ روايات‌، معروف‌ به‌ «يوم‌ زبالة»، تميميان‌ به‌ سركردگى‌ اقرع‌، بر بنى‌ بكر ابن‌ وائل‌ تاخته‌اند و در اين‌ تاخت‌ و تاز اقرع‌ و برادرش‌ به‌ اسارت‌ قبيلة بنو تيم‌الله‌ درآمده‌، و سپس‌ آزاد شده‌اند (ابوعبيده‌، همانجا، نيز النقائض‌...، 2/680-681؛ ابن‌ رشيق‌، 2/205). بعدها، فرزدق‌، شاعر هم‌ تيرة اقرع‌ (د 110ق‌/728م‌)، در پاسخهاي‌ شعري‌ خود به‌ جرير بن‌ عطيه‌ (د ح‌ 110ق‌)، به‌ اقرع‌ و دلاوريهاي‌ او در نزاعهاي‌ قبيلگى‌ در دورة پيش‌ از اسلام‌ تفاخر كرد (ابوعبيده‌، همان‌، 2/697). همچنين‌ گفته‌اند كه‌ وي‌، در «يوم‌ الكُلاب‌»، از ايام‌ العرب‌، فرمانده‌ بنى‌ حنظله‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ حبيب‌، 247)، اما در مقايسه‌ با روايت‌ ديگري‌، به‌ نظر مى‌رسد كه‌ ميان‌ او و نيايش‌ سفيان‌ بن‌ مجاشع‌ خلطى‌ رخ‌ داده‌ باشد (ابوعبيده‌، ايام‌، 1/51 -52).
همچنين‌ در آنچه‌ به‌ دورة پيش‌ از اسلام‌ از زندگى‌ او مربوط مى‌شود، آورده‌اند كه‌ از داوران‌ عرب‌ در بازار عكاظ بود و همو بود كه‌ نخستين‌ بار مردمان‌ را از قمار برحذر داشت‌ (همو، النقائض‌، 2/700؛ جاحظ، 119؛ نيز نك: على‌، 5/637). گفته‌اند كه‌ اقرع‌ بن‌ حابس‌، از جمله‌ تميميانى‌ است‌ كه‌ در دورة پيش‌ از اسلام‌، مجوسى‌ بوده‌اند (نك: ابن‌ قتيبه‌، 621؛ ابن‌ رسته‌، 217؛ براي‌ تفصيل‌، نك: امين‌، 107- 108).
پس‌ از ظهور اسلام‌، در 8ق‌/629م‌ آنگاه‌ كه‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌) در راه‌ فتح‌ مكه‌ بود، اقرع‌ به‌ آن‌ حضرت‌ پيوست‌ و هم‌ با ايشان‌ وارد مكه‌ شد (واقدي‌، 2/803 -804). در غزوة حنين‌ نيز همراه‌ پيامبر(ص‌) بود (ابن‌ هشام‌، همانجا) و پس‌ از پايان‌ جنگ‌، حضرت‌ رسول‌ (ص‌) در جملة «مؤلّفة قلوبهم‌» به‌ اقرع‌ بن‌ حابس‌ نيز سهمى‌ بخشيد (واقدي‌، 3/946). در آغاز سال‌ 9ق‌، گروهى‌ از بنى‌ تميم‌ از پرداخت‌ ماليات‌ خودداري‌ كردند و پيامبر(ص‌) كسانى‌ را به‌ سوي‌ ايشان‌ گسيل‌ كرد و شماري‌ از آنان‌ اسير شدند. اقرع‌ بن‌ حابس‌ در رأس‌ گروهى‌ از بنى‌ تميم‌ براي‌ استخلاص‌ ايشان‌ نزد حضرت‌ رسول‌(ص‌) آمد و رفتار و گفتار نامناسب‌ آنان‌ با آن‌ حضرت‌، موجب‌ نزول‌ آيه‌هاي‌ 2 تا 5 از سورة مباركة حجرات‌ (49) شد. در همين‌ ديدار، بنو تميم‌ كه‌ هنوز اسلام‌ نياورده‌ بودند، به‌ مفاخرات‌ قبيلگى‌ پرداختند كه‌ به‌ دستور پيامبر(ص‌) پاسخ‌ آنان‌ داده‌ شد و اقرع‌ به‌ برتري‌ مسلمانان‌ اعتراف‌ كرد (واقدي‌، 3/975؛ ابن‌ هشام‌، 4/212؛ ابن‌ سعد، 2/160-161)، و بر مبناي‌ روايتى‌، وي‌ در همين‌ ماجرا، اسلام‌ آورد (ابونعيم‌، 2/412).
در 11ق‌/632م‌، چون‌ حضرت‌ رسول‌(ص‌) كسانى‌ را به‌ كار جمع‌آوري‌ زكات‌ از قبايل‌ گسيل‌ كرد، اقرع‌ را نيز بر قبايل‌ بنى‌ حنظله‌ گماشت‌ (كلاعى‌، 10، به‌ نقل‌ از ابن‌ اسحاق‌)؛ اما پس‌ از وفات‌ آن‌ حضرت‌، اقرع‌ از جمله‌ سران‌ قبايلى‌ بود كه‌ سر به‌ شورش‌ برداشتند و از دادن‌ زكات‌ به‌ ابوبكر تن‌ زدند (همانجا). بر مبناي‌ روايت‌ ديگري‌، گويا نخست‌، اقرع‌ و يكى‌ دو تن‌ ديگر، نزد ابوبكر آمدند و براي‌ مقابله‌ با قوم‌ خود، خواستار سهم‌ بيشتري‌ از اموال‌ شدند، اما خليفه‌ نپذيرفت‌ (همو، 4- 5).
براساس‌ مجموعه‌ رواياتى‌ كه‌ طبري‌ دربارة وقايع‌ مشهور به‌ «رده‌» در خلافت‌ ابوبكر، از قول‌ سيف‌ بن‌ عمر تميمى‌ آورده‌ است‌ و معلوم‌ نيست‌ تا چه‌ حد مى‌توان‌ بر آنها تكيه‌ كرد، اقرع‌ خواستار خراج‌ بحرين‌ شد، اما سرانجام‌ خواستة او برآورده‌ نگرديد (3/275؛ نيز نك: ابن‌ عساكر، 3/75). سپس‌ بى‌آنكه‌ از موضوع‌ سرانجام‌ شورش‌ اقرع‌ و قوم‌ او و اختلافش‌ با خليفه‌ سخنى‌ به‌ ميان‌ آيد، به‌ دنبال‌ خبر پيشين‌ آمده‌ است‌: وي‌ در جنگهايى‌ كه‌ خالد بن‌ وليد در زمان‌ خلافت‌ ابوبكر فرمانده‌ لشكر بود، به‌ ويژه‌ در يمامه‌ و حيره‌، شركت‌ جست‌ (همانجاها)؛ در لشكركشى‌ به‌ حيره‌، جلودار لشكر خالد بود (طبري‌، 3/373، 380)؛ در دومة الجندل‌ نيز همراه‌ لشكر شُرَحبيل‌ بن‌ سعد شد (همو، 3/275؛ ابن‌ عساكر، 3/69).
در روايتى‌ كه‌ ابوالحسن‌ مداينى‌ از قول‌ مُفَّضل‌ ضَبّى‌ - راوي‌ مشهور اخبار و ادب‌ دورة جاهلى‌ - نقل‌ مى‌كند، اقرع‌ بن‌ حابس‌ در فتوح‌ خراسان‌ همراه‌ احنف‌ بن‌ قيس‌ تميمى‌ (ه م‌) بود و از سوي‌ او به‌ فتح‌ جوزجان‌ گسيل‌ شد (بلاذري‌، انساب‌، 2/432 الف‌، فتوح‌...، 406- 407؛ طبري‌، 4/312). حتى‌ در پاره‌اي‌ گزارشها، از حكمرانى‌ او بر جوزجان‌، از سوي‌ احنف‌ بن‌ قيس‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آمده‌ است‌ (جاحظ، 205). بر مبناي‌ برخى‌ روايتهاي‌ ديگر، وي‌ از سوي‌ عبدالله‌ بن‌ عامر، در رأس‌ لشكري‌ به‌ خراسان‌ گسيل‌ شد (بلاذري‌، انساب‌، همانجا)، اما اين‌ سپاه‌ ناكام‌ ماند (ابن‌ اعثم‌، 2/340؛ ذهبى‌، 286؛ ابن‌ اثير، 1/109-110). در واقع‌ اين‌ گزارشها چندان‌ آشفته‌ و ابهام‌ برانگيز است‌ كه‌ نمى‌توان‌ از ميان‌ آنها به‌ نتيجه‌اي‌ رسيد. مثلاً در روايت‌ بلاذري‌، مسلمانان‌ در فرماندهى‌ اقرع‌ پيروز شدند و توانستند جوزجان‌ را فتح‌ كنند (همانجا). از سوي‌ ديگر اين‌ موضوع‌ با مسألة مرگ‌ اقرع‌ نيز ارتباط مى‌يابد، زيرا فتح‌ نواحى‌ خراسان‌ به‌ روزگار عثمان‌ اتفاق‌ افتاد (همو، فتوح‌، 403 به‌ بعد)، و ذهبى‌ كه‌ گويا به‌ شركت‌ اقرع‌ در فتح‌ جوزجان‌ اعتمادي‌ نداشته‌، مرگ‌ او را در دورة عمرِ خطاب‌ آورده‌ است‌ (ص‌ 285-286؛ نيز نك: سيوطى‌، 147). منابع‌ ديگر نيز تاريخ‌ مرگ‌ او را به‌ گونه‌اي‌ ديگر آورده‌اند: مثلاً ابن‌ حجر عسقلانى‌، روايتى‌ نقل‌ مى‌كند كه‌ بنابر آن‌، وي‌ در واقعة يرموك‌، يعنى‌ در دورة عمر، با 10 فرزندش‌ كشته‌ شد (1/59)، ولى‌ به‌ گفتة بلاذري‌، اقرع‌ و برادرش‌ مرثد، هر دو در خراسان‌ بازماندگانى‌ دارند ( انساب‌، همانجا).
از طريق‌ اقرع‌ بن‌ حابس‌، رواياتى‌ از حضرت‌ رسول‌(ص‌) نقل‌ شده‌ است‌ و كسانى‌ چون‌ ابوهريره‌ و ابوسلمة بن‌ عبدالرحمان‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (نك: ابن‌ حبان‌، 3/18؛ ابونعيم‌، 2/408).
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، اسد الغابة، قاهره‌، 1280ق‌؛ ابن‌ اعثم‌ كوفى‌، احمد، الفتوح‌، به‌ كوشش‌ على‌شيري‌، بيروت‌، دارالاضواء؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1397ق‌/1977م‌؛ ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبّر، به‌ كوشش‌ ليشتن‌ اشتتر، حيدرآباد دكن‌، 1361ق‌/1942م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ ابن‌ دريد، محمد، الاشتقاق‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، قاهره‌، 1378ق‌/1958م‌؛ ابن‌ رسته‌، احمد، الاعلاق‌ النفيسة، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1891م‌؛ ابن‌ رشيق‌، حسن‌، العمدة، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، 1972م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، چ‌ تصويري‌، دمشق‌، دارالبشير؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌ كوشش‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌، 1388ق‌/1969م‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرة النبوية، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و ديگران‌، قاهره‌، 1355ق‌/1936م‌؛ ابوعبيده‌، معمر، ايام‌ العرب‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ جاسم‌ بياتى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ همو، النقائض‌ (نقائض‌ جرير و فرزدق‌)، به‌ كوشش‌ بوان‌، ليدن‌، 1905م‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، معرفة الصحابة، به‌ كوشش‌ محمدراضى‌ ابن‌ حاج‌ عثمان‌، مدينه‌، 1408ق‌؛ امين‌، احمد، فجر الاسلام‌، قاهره‌، 1945م‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، نسخة خطى‌ كتابخانة عاشر افندي‌ استانبول‌، شم 598؛ همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1866م‌؛ جاحظ، عمرو، البرصان‌ و العرجان‌، به‌ كوشش‌ محمدموسى‌ خولى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌ (عهدالخلفاء الراشدين‌)، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمري‌، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ سيوطى‌، تاريخ‌ الخلفاء، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، 1953م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ طوسى‌، محمد، رجال‌، نجف‌، 1380ق‌/ 1961م‌؛ على‌، جواد، تاريخ‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌، بغداد، 1970م‌؛ قرآن‌ كريم‌؛ كلاعى‌، سليمان‌، تاريخ‌ الردة، به‌ كوشش‌ خورشيد احمد فارق‌، قاهره‌، دارالكتاب‌ الاسلامى‌؛ كلبى‌، هشام‌، جمهرة النسب‌، به‌ كوشش‌ ناجى‌ حسن‌، بيروت‌، 1407ق‌/1986م‌؛ مبرد، محمد، الكامل‌، به‌ كوشش‌ محمد احمد دالى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌. عبدالامير سليم‌