اَفْضَل‌ُ الْحُسِينى‌، نگارگرزمان‌شاه‌عباس‌دوم‌صفوي‌(سل1043- 1077ق‌). از اين‌ نگارگر شماري‌ نقاشى‌ به‌ دو سبك‌ كاملاً متفاوت‌ باقى‌ مانده‌ است‌.
نخستين‌ سبك‌ و بيشترين‌ آثار باقى‌مانده‌ از او در شاهنامه‌ اي‌ است‌ كه‌ به‌ سفارش‌ مرتضى‌ قلى‌خان‌ قورچى‌ باشى‌ و خط محمد شفيع‌ بن‌ عبدالجبار براي‌ شاه‌ عباس‌ دوم‌ بين‌ سالهاي‌ 1052-1061ق‌ نگاشته‌ شده‌ است‌ و اكنون‌ در كتابخانة عمومى‌ لنينگراد نگهداري‌ مى‌شود (سچوكين‌، .(150 در اين‌ شاهنامه‌ شمار بسياري‌ نقاشى‌ وجود دارد كه‌ از آن‌ ميان‌ 68 نقاشى‌ كار افضل‌الحسينى‌ است‌ كه‌ اغلب‌ با امضا و تاريخ‌، و برخى‌ بدون‌ امضا يا تاريخند. موضوع‌ نقاشيهاي‌ افضل‌ اغلب‌ صحنه‌هاي‌ جنگ‌ است‌. تركيب‌بنديها بسيار پيچيده‌ و متراكمند: چهره‌ها به‌ صورتى‌ خاص‌ داراي‌ سبيلهاي‌ پرپشت‌، ابروان‌ به‌ هم‌ پيوسته‌، گونه‌هاي‌ پهن‌، چشمان‌ به‌ هم‌ نزديك‌، پيشانى‌ تنگ‌ و
جمجمه‌هاي‌ كوچك‌. صحنه‌ها بسيار تزيين‌ شده‌اند و در صحنه‌هاي‌ رزم‌، سواران‌ در حال‌ تاخت‌، سرهاي‌ بريدة پراكنده‌ در ميدان‌ و جسدهاي‌ به‌ خود پيچيده‌ خودنمايى‌ مى‌كنند. در صحنه‌هاي‌ بزم‌ نيز كاشيكاري‌، ظروف‌ متنوع‌ اعم‌ از سفالى‌ و فلزي‌ با كمال‌ دقت‌ به‌ نمايش‌ درآمده‌اند. اين‌ نقاشيها را افضل‌ بين‌ سالهاي‌ 1052- 1055ق‌ كشيده‌ است‌. از نقاشيهاي‌ او در اين‌ شاهنامه‌، 6 نقاشى‌ در 1052ق‌، 5 مجلس‌ آنها در 1053ق‌، 31 نقاشى‌ در 1054ق‌ و 13 صحنه‌ از آنها در 1055ق‌ كشيده‌ شده‌، و بقيه‌ بدون‌ تاريخند (گيو زاليان‌، .(19-20
ديگر آثار او به‌ سبك‌اصفهانى‌، و در واقع‌ پيروي‌ از مكتب‌ رضاعباسى‌ است‌، به‌ طوري‌ كه‌ برخى‌ صاحب‌نظران‌ او را فقط به‌ عنوان‌ شاگرد رضا عباسى‌ مى‌شناسند (نك: حسن‌، 72). برخى‌ آثار باقى‌ مانده‌ از او در اين‌ سبك‌ اينهاست‌: 1. درويشى‌ جوان‌، با رقم‌ افضل‌ الحسينى‌ و تاريخ‌ 1054ق‌ كه‌ در موزة ويكتوريا و آلبرت‌ قرار دارد (رابينسن‌، «نقاشى‌...1»، 74 )؛ 2. دو نقاشى‌ از دو عاشق‌، يكى‌ در مجموعة صدرالدين‌ آقاخان‌ با رقم‌ افضل‌ الحسينى‌ و تاريخ‌ 1056ق‌ (ولچ‌، تصوير 36 )، و ديگري‌ در مجموعة كلايوي‌ موزة ويكتوريا و آلبرت‌ با همان‌ امضا و تاريخ‌ (رابينسن‌، «طرحهاي‌...2»، تصوير 63 )؛ 3. تصوير كشيشى‌ ارمنى‌، شبيه‌ به‌ چهره‌هاي‌ نقاشى‌ شده‌ در شاهنامه‌ كه‌ از رقم‌ او فقط «... ضل‌ الحسينى‌» خوانا مى‌باشد و در موزة ايالتى‌ لس‌آنجلس‌ نگهداري‌ مى‌شود ( ايرانيكا، )؛ 4. I/600-601 زنى‌ به‌ حالت‌ لميده‌، با رقم‌ ميرافضل‌ تونى‌ (كونل‌، .(1896
مآخذ: حسن‌، زكى‌ محمد، التصوير فى‌ الاسلام‌ عند الفرس‌، بيروت‌، 1401ق‌؛ نيز:
Gyuzal'yan, L.T., Iranskie miniatyury ..., Moscow/Leningrad, 1935; Iranica; K O hnel, E., X Book Painting n , A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1967, vol. V; Robinson, B.W., Persian Drawings, New York, Shorewood Publishers; id, Persian Miniature Painting, London , 1967 ; Stchoukine , I. , Les Peintures des manuscrits de Sh ? h q Abb ? s I er , Paris, 1964; Welch, A. & S. C. Welch, Arts of the Islamic Book, London, 1982.
فريبا افتخار