اَفْضَلْ بِيْكْخانِ قاقْشالِ اورَنگآبادي، از
تذكرهنويسان شبه قاره در سدة 12ق/18م. او از خاندانى ترك نژاد بود و دو تن
از اعضاي طايفة او در دستگاه همايون و اكبرشاه به اميري رسيده بودند. افضل
نيز در دربار فرمانرواي دكن، آصف جاه (ه م) و پسرش ناصر جنگ به مناصبى
دست يافت. در لشكر آصف جاه «رسالهدار» بود و چون ناصر جنگ در 1154ق/1741م
بر پدر شوريد، افضل بيك به دستور آصفجاه به رويارويى با وي برخاست، اما
پس از درگذشت آصف جاه و جلوس ناصر جنگ، افضل بيك در نبردهاي ناصر جنگ
برضد فرانسويان و مظفر جنگ شركت جست (نك: افضل بيك، 54، 74).
افضل از شاگردان ميرغلام على آزاد بلگرامى بود (ملكاپوري، 1/287). شهرت او
بيشتر به سبب تأليف تذكرة تحفة الشعراء است. گرچه تاريخ تأليف اين اثر را
1165ق دانستهاند (فتحپوري، اردو...، 111، حاشيه)، اما افضل بيك در شرح
احوال فضلى، از غازيالدين خان كه در 7 ذيحجة همان سال درگذشته، با لفظ
«مرحوم» ياد كرده است (ص 13)، از اينرو دور نمىنمايد كه افضل كتاب خويش
را پس از 1165ق به پايان رسانده باشد (فتحپوري، همانجا).
تذكرة تحفة الشعراء شرح حال 62 تن از شاعران پارسىگوي دكن است كه در زمان
آصف جاه اول و ناصر جنگ مىزيستهاند و يا به
اثر افضل الحسينى، 1056ق، اصفهان
نحوي به دربار آنان وابسته بودهاند. چنانكه نگارندة آن مىگويد با برخى از
ايشان نيز از نزديك آشنايى داشته است (ص «د»). از اين ميان 60 تن مسلمان
و 2 نفر هندو هستند (براي اسامى اين شاعران، نك: نقوي، 379، 381-382). دربارة
برخى از اين شاعران، اطلاعات اين تذكره بىهمتاست و تصويري روشن از محيط
فرهنگى اورنگ آباد ارائه مىدهد. برخى از آگاهيهاي داده شده دربارة آصفجاه
و ناصر جنگ نيز كه به تفصيل در اين تذكره آمده، و بر ارزش تاريخى آن
افزوده، مشاهدات خود مؤلف است. او در خلال شرح حال 10 تن از شاعران، برخى
از سرودههاي اردوي آنان را نيز آورده است (ص 15-16، 18، 22، 25، جم)؛ از
اينروست كه برخى، تحفة الشعراء را نخستين تذكرة شعراي اردو زبان به شمار
آوردهاند (فتحپوري، «تحفة الشعراء»، 44، اردو، 111، 112).
تحفة الشعراء نخستينبار به كوشش ابوالليث صديقى در مجلة عليگره مگزين
(1938م) چاپ شد و سپس در 1961م بهطور مستقل بهكوشش حفيظ قتيل در حيدرآباد
دكن انتشار يافت.
مآخذ: افضلبيك قاقشال اورنگ آبادي، تحفة الشعراء، بهكوشش حفيظ قتيل،
حيدرآباد دكن، 1961م؛ فتحپوري، فرمان، اردو شعراكى تذكري اور تذكره نگاري،
لاهور، 1972م؛ همو، «تحفة الشعراء»، نگار پاكستان، كراچى، 1964م؛ ملكاپوري،
محمد عبدالجبارخان، محبوب الزمن تذكرة شعراي دكن، حيدرآباد دكن، 1329ق؛
نقوي، عليرضا، تذكرهنويسى فارسى در هند و پاكستان، تهران، 1343ش.
عارف نوشاهى