اَفاميه‌، شهري‌ باستانى‌ در غرب‌ سوريه‌ كه‌ به‌ فرمان‌ سلوكوس‌ نيكاتور (فاتح‌)، بنيادگذار سلسلة سلوكى‌ (حك 312-280 ق‌م‌) و به‌ نام‌ همسر ايرانى‌ او اَپَما در ساحل‌ راست‌ رود اُرُنتِس‌ (نهرالعاصى‌)، ميان‌ حمص‌ و انطاكيه‌، به‌ صورت‌ دژي‌ مستحكم‌ ساخته‌ شده‌ بود (ماير، 47 ؛ نك: اشپيگل‌، ؛ III/25 قس‌: استرابن‌، كتاب‌ ، XII .(8:15 اين‌ شهر كه‌ تا تسلط اعراب‌ بر سوريه‌، اپمئيه‌ ناميده‌ مى‌شد، در آثار جغرافى‌نگاران‌ اسلامى‌ به‌ صورت‌ فاميه‌ و افاميه‌ (مسعودي‌، مروج‌...، 291، التنبيه‌...، 48؛ بلعمى‌، 2/1040؛ ابن‌ حوقل‌، 1/166؛ ياقوت‌، 1/171، 323؛ قس‌: استرابن‌، همانجا) آمده‌ است‌.
افاميه‌ در گذرگاه‌ اصلى‌ فرات‌، در نزديكى‌ زُگما، با پايگاه‌ نظامى‌ بزرگى‌ كه‌ براي‌ آموزشهاي‌ جنگى‌ و فرماندهى‌ نظامى‌ داشت‌، مركز قدرت‌ سلوكيه‌ بود. سلوكوس‌ در اين‌ شهر 500 فيل‌، 30 هزار ماديان‌ و 300 اسب‌ نر نگهداري‌ مى‌كرد (همو، كتاب‌ ، XVI 10 :2 ؛ ماير، .(30 بنا بر كتيبه‌اي‌ موثق‌، افاميه‌ در زمان‌ شكوفايى‌ خود 117 هزار نفر جمعيت‌ داشته‌ است‌ ( پاولى‌، كه‌ اين‌ رقم‌، احتمالاً شامل‌ آباديهاي‌ همسايه‌ نيز مى‌شده‌ است‌ (دربارة موقعيت‌ جغرافيايى‌، استحكامات‌ و محصولات‌ افاميه‌، نك: استرابن‌، همانجا؛ آميانوس‌، كتاب‌ ، XXIV .(3:12
به‌ گزارش‌ استرابن‌ (كتاب‌ ، XII 18 :8 )، افاميه‌ بر اثر زلزله‌هاي‌ مكرر ويران‌ شد و مهرداد (ظاهراً مهرداد ششم‌ پُنتى‌، 121-63 ق‌ م‌) به‌ هنگام‌ لشكر كشى‌ به‌ افاميه‌ چون‌ شهر را ويران‌ ديد، 100 تالان‌ براي‌ باز سازي‌ شهر پرداخت‌. تاسيتوس‌ (كتاب‌ ، XII بند نيز به‌ وقوع‌ زلزلة بزرگى‌ اشاره‌ كرده‌، اضافه‌ مى‌كند كه‌ به‌ درخواست‌ نرون‌ امپراتور روم‌ مردم‌ افاميه‌ به‌ مدت‌ 5 سال‌ از پرداخت‌ خراج‌ معاف‌ شده‌اند.
ساسانيان‌ در جنگهاي‌ خود با روميان‌ چند بار به‌ افاميه‌ حمله‌ كرده‌، و شهررا به‌ تصرف‌ خود درآورده‌اند. بار نخست‌ خسرو انوشيروان‌ (531 -579 م‌) در 540 م‌ پس‌ از تصرف‌ افاميه‌ و به‌ دست‌ آوردن‌ غنايم‌ بسيار آنجا را ترك‌ كرد (پروكوپيوس‌، كتاب‌ ، II فصل‌ .(11 انوشيروان‌ بار ديگر در 573 م‌ در جنگى‌ كه‌ با روميان‌ داشت‌، افاميه‌ را ويران‌ كرد و به‌ آتش‌ كشيد (اشپيگل‌، .(III/456-457 ظاهراً اشارة يعقوبى‌ (1/164- 165) و طبري‌ (2/149) به‌ ويران‌ شدن‌ افاميه‌ به‌ فرمان‌ انوشيروان‌ مربوط به‌ اين‌ حمله‌ است‌. حملة مهم‌ ديگر به‌ افاميه‌ در زمان‌ خسرو پرويز (590 - 628 م‌) روي‌ داد. در اين‌ حمله‌ افاميه‌ در آتش‌ سوخت‌ و به‌ كلى‌ ويران‌ شد ( پاولى‌، .(1(2)/2664
به‌ رغم‌ اين‌ ويرانى‌، پس‌ از سلطة عربها بر سوريه‌، قرنها نام‌ افاميه‌ در سرزمينهاي‌ مرزي‌ جهان‌ اسلام‌ و روم‌، نامى‌ شناخته‌ شده‌ بود. در 500ق‌/1107م‌، با افول‌ قدرت‌ سلجوقيان‌، اسماعيليان‌ الموت‌ كه‌ افاميه‌ را پايگاه‌ مناسبى‌ براي‌ خود مى‌دانستند، ارگ‌ شهر را به‌ كمك‌ مردم‌ كه‌ هوادار ا¸نان‌ بودند (ابن‌ قلانسى‌، 149-150؛ ابن‌ اثير، 10/408؛ لويس‌، 146-147)، تصرف‌ كردند و خلف‌ بن‌ ملاعب‌ حاكم‌ شيعى‌ مذهب‌ افاميه‌ را كه‌ از 489ق‌ از سوي‌ فاطميان‌ مصر در افاميه‌ حكومت‌ مى‌كرد، كشتند. پس‌ از چندي‌ تانكرد، شاه‌ سيسيل‌ و امير صليبى‌ انطاكيه‌، به‌ تحريك‌ مصبح‌ پسر ملاعب‌ به‌ افاميه‌ حمله‌ برد و آنجا را تصرف‌ كرد و حكومت‌ ا¸ن‌ را به‌ يكى‌ از فرنگان‌ سپرد. از اين‌ پس‌ افاميه‌ چند بار درگير جنگهاي‌ صليبى‌ شد و سر انجام‌ با زلزله‌اي‌ شديد در 547ق‌/1152م‌ به‌ كلى‌ ويران‌ گشت‌ و اهميت‌ خود را از دست‌ داد. اكنون‌ آنچه‌ از افاميه‌ بازمانده‌، روستاي‌ ناچيزي‌ است‌ در كنار خرابه‌هاي‌ شهر تاريخى‌ كه‌ قلعةالمضيق‌ خوانده‌ مى‌شود ( پاولى‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورةالارض‌، ليدن‌، 1938م‌؛ ابن‌ قلانسى‌، حمزه‌، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، بيروت‌، 1908م‌؛ بلعمى‌، محمد، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ بهار، تهران‌، 1353ش‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ لويس‌، برنارد، فدائيان‌ اسماعيلى‌، ترجمة فريدون‌ بدره‌اي‌، تهران‌، 1348ش‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ اسماعيل‌ صاوي‌، بغداد، 1357ق‌/1938م‌؛ همو، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ اسعد داغر، بيروت‌، 1385ق‌/1965م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، 1379ق‌/1960م‌؛ نيز:
Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri, tr. J. C. Rolfe, London, 1972; Meyer, E., X Bl O te und Niedergang n , Der Hellenismus in Mittelasien, ed. F. Altheim and J. Rehork, Darmstadt, 1969; Pauly; Procopius, History of the Wars, tr. H. B. Dewing, London, 1954; Spiegel, F., Er @ nische Altertumskunde, Amsterdam, 1971; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1969; Tacitus, The Annals, tr. J. Jackson, London, 1970.
پرويز رجبى‌