اَغْلَب‌ِعِجْلى‌، اغلب‌بن‌جُشَم‌ (د 21ق‌/642م‌)، يكى‌ازبزرگ‌ترين‌ شعراي‌ رجزسراي‌ مخضرم‌. نام‌ پدر او را جعشم‌ (كلبى‌، 549) و عمرو (آمدي‌، 23) نيز آورده‌اند. وي‌ نسب‌ خويش‌ به‌ بنوعجل‌ دريمامه‌ بر مى‌كشيد (كلبى‌، همانجا؛ ابن‌ قتيبه‌، الشعر...، 2/613؛ ابن‌ دريد، 346). تاريخ‌ تولد وي‌ به‌ درستى‌ روشن‌ نيست‌، اما از آنجا كه‌ ابن‌ قتيبه‌ (همانجا) گويد: وي‌ 90 سال‌ زيست‌، تولد وي‌ را مى‌توان‌ حدود 69 قبل‌ از هجرت‌ دانست‌. اطلاع‌ ما از زندگى‌ وي‌ منحصر به‌ چند روايت‌ است‌ كه‌ در متون‌ كهن‌ ادبى‌ و تاريخى‌ برجاي‌ مانده‌ است‌. درباب‌ دوران‌ جاهلى‌، تنها ابوعبيده‌ در ايام‌ العرب‌، آنجا كه‌ به‌ جنگ‌ ميان‌ بكربن‌ وائل‌ و بنوتميم‌، معروف‌ به‌ «يوم‌ الزورَين‌ يا يوم‌ الزُوَيرين‌» اشاره‌ كرده‌، قطعه‌اي‌ از اغلب‌ نقل‌ مى‌كند (2/440-441؛ ابوعبيد، 2/801 -802؛ نيز نك: ابن‌ اثير، الكامل‌، 1/604 -606).
اغلب‌ كهنسال‌ بود كه‌ اسلام‌ را درك‌ كرد و به‌ آيين‌ مسلمانى‌ گرويد؛ اما ظاهراً شرف‌ صحبت‌ پيامبر(ص‌) را نيافت‌، زيرا هيچ‌كس‌ او را در شمار اصحاب‌ آن‌ حضرت‌ نياورده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 1/56؛ قس‌: ابن‌ حزم‌، 313؛ ابن‌ اثير، اسد...، 1/105). با اين‌ حال‌، ابوالفرج‌ به‌ هجرت‌ وي‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (21/29؛ قس‌: ابن‌ حجر، همانجا).
هنگام‌ ارتداد مسيلمه‌ و سجاح‌، اغلب‌ ظاهراً در يمامه‌ بود و چون‌ سجاح‌ به‌ ازدواج‌ مسيلمه‌ درآمد، اشعاري‌ سخت‌ تند و گزنده‌ سرود (نك: ابوالفرج‌، 21/31-32) كه‌ به‌ قول‌ آمدي‌ (همانجا) هيچ‌ شاعري‌ در هرزه‌ زبانى‌ اشعاري‌ همانند وي‌ ندارد؛ گرچه‌ برخى‌ در صحت‌ انتساب‌ اين‌ ابيات‌ نيز به‌ او به‌ ديدة ترديد نگريسته‌اند (ابن‌ سلام‌، چ‌ ليدن‌، 149، چ‌ قاهره‌، 2/743؛ نيز نك: اسد، 327- 328، 350-351).
ظاهراً اغلب‌ پس‌ از كشته‌ شدن‌ مسيلمه‌ به‌ مدينه‌ رفت‌. از آن‌ زمان‌ تا دوران‌ خلافت‌ عمربن‌ خطاب‌، نشانى‌ از وي‌ در دست‌ نيست‌. بنا به‌ روايتى‌ كه‌ بيشتر به‌ افسانه‌ شبيه‌ است‌، وي‌ در زمان‌ خلافت‌ عمر در كوفه‌ حضور داشت‌ و گويند عمر از عامل‌ خويش‌، مغيرة بن‌ شعبه‌، در كوفه‌ خواست‌ تا اشعار جاهلى‌ و اسلامى‌ لبيد و اغلب‌ را براي‌ وي‌ گرد آورد. مغيره‌ نيز درخواست‌ خليفه‌ را به‌ آن‌ دو اطلاع‌ داد. لبيد كه‌ پيش‌ از آن‌ سوگند خورده‌ بود كه‌ بعد از اسلام‌ شعري‌ نگويد، زيركانه‌ پاسخ‌ داد كه‌ خدا براي‌ من‌ آيات‌ قرآنى‌ را جايگزين‌ شعر كرده‌ است‌. اما اغلب‌ در مصراع‌ معروفى‌ مى‌پرسد كه‌ «آيا رجز مى‌خواهد يا قصيده‌»! از اين‌ رو خليفه‌ از عطاي‌ (= مقرري‌ ساليانه‌) اغلب‌ كاست‌ و به‌ عطاي‌ لبيد افزود (نك: ابن‌ سلام‌، چ‌ قاهره‌، 1/135-136؛ ابن‌ قتيبه‌، همان‌، 1/275-276؛ طبري‌، 2359-2360؛ ابوالفرج‌، 15/369-370، 21/30). پس‌ از اين‌ ماجرا، اغلب‌ شكايت‌ نزد عمر برد و مقرري‌ سابق‌ براي‌ وي‌ برقرار شد (ابوالفرج‌، 15/370، 21/31).
اغلب‌ به‌ هنگام‌ لشكركشى‌ سعدبن‌ ابى‌ وقاص‌، به‌ همراه‌ او از كوفه‌ آهنگ‌ نهاوند كرد (همو، 21/29) و در همان‌ جنگ‌ كه‌ اعراب‌ فتح‌ الفتوحش‌ مى‌خوانند، كشته‌ شد (ابن‌ قتيبه‌، همان‌، 2/613) و همانجا مدفون‌ گرديد ( ابوالفرج‌، همانجا). گويند اغلب‌ عجلى‌ عمري‌ دراز يافت‌ (ابوحاتم‌، 108) و به‌ قول‌ ابوعبيد بكري‌ (2/801) وي‌ يكى‌ از سالخوردگانى‌ (= معمرينى‌) بود كه‌ زمانى‌ دراز در جاهليت‌ زيسته‌ بود (نيز نك: بغدادي‌، 2/240).
اغلب‌ در رديف‌ نخستين‌ و بزرگ‌ترين‌ رجز سرايان‌ جاي‌ دارد (ابوعبيده‌، الديباج‌، 14)، چنانكه‌ ابن‌ سلام‌ در طبقات‌ (چ‌ قاهره‌، 2/737) او را در طبقة نهم‌، مقدم‌ بر ديگر رجز سرايان‌ قرار داده‌ (نيز نك: قيسى‌، 111)، و بر اين‌ باور است‌ كه‌ اغلب‌ نخستين‌ كسى‌ است‌ كه‌ «رجز» سرود و سپس‌ به‌ ترتيب‌ ابوالنجم‌، عجاج‌ و رؤبه‌ را در دسته‌ بندي‌ چهارگانة خويش‌ ذكر كرده‌ است‌. ابوهلال‌ عسكري‌ (ص‌ 344) نيز به‌ قول‌ ربيعه‌ استناد كرده‌، اغلب‌ را نخستين‌ رجز سرا دانسته‌ است‌ (نالينو، 150 )؛ اما نظر به‌ آنكه‌ اين‌ بحر يا وزن‌ رجز در زبان‌ عرب‌ بسيار كهن‌ مى‌نمايد (دربارة پيدايش‌ رجز و عقيدة كسانى‌ كه‌ آن‌ را نخستين‌ شعر عرب‌ مى‌دانند، نك: زيدان‌، 1/64 -66)، بايد چنين‌ پنداشت‌ كه‌ مراد نويسندگان‌ از «رجز» همانا قصيده‌ ساختن‌ در بحر رجز است‌ (نك: نالينو، .(149-150 اين‌ نظر را ابن‌ قتيبه‌ با نكته‌ سنجى‌ نقادانه‌اي‌ تأييد مى‌كند، آنجا كه‌ مى‌گويد: اغلب‌ نخستين‌ كسى‌ است‌ كه‌ «رجز» را شبيه‌ به‌ «قصيده‌» سرود (همانجا؛ نيز نك: ابن‌ رشيق‌، 1/189)، زيرا چنانكه‌ گذشت‌، رجز پيش‌ ازآن‌ لحن‌ غالب‌ شعر فتوح‌، آن‌ هم‌ در كارزار، تفاخر و... بود (خليف‌، 333) و به‌ 2 يا 3 بيت‌ منحصر مى‌شد (ابوالفرج‌، 21/29). رواج‌ اينگونه‌ اشعار چنان‌ بود كه‌ گويند اغلب‌ خود 14 هزار رجز از حفظ بود (قلقشندي‌، 1/293).
با توجه‌ به‌ اين‌ نكات‌، بايد پذيرفت‌ كه‌ اين‌ بدعت‌ ادبى‌ به‌ دست‌ مخضرمان‌ و اسلاميان‌ (بكري‌، 4) در نيمة اول‌ سدة 1ق‌ به‌ ظهور رسيده‌ است‌ و نه‌ پس‌ از آن‌ (نك: بلاشر، 616)، و به‌ قول‌ آمدي‌، اغلب‌ سرآمد رجزسرايان‌ است‌ (ص‌ 23) و پس‌ از او، عجاج‌، از آن‌ سنت‌ پيروي‌ كرد و آن‌ را قوام‌ بخشيد (ابن‌ رشيق‌، ابوالفرج‌، همانجاها؛ قس‌: ابوعبيده‌، همان‌، 13). ابن‌ رشيق‌ (همانجا) اغلب‌ عجلى‌ و عجاج‌ را در رجز، همانند امرؤالقيس‌ و مهلهل‌ در قصيده‌ نامور دانسته‌ است‌.
در برخى‌ قصايد منسوب‌ به‌ اغلب‌، مايه‌هايى‌ از شعر اصيل‌ جاهلى‌ و مخضرم‌ باقى‌ مانده‌ است‌، اما نشانه‌هاي‌ جعل‌ (براي‌ جعل‌ در شعر جاهلى‌، نك: حسين‌، 61 -67؛ بلاشر، 196-205؛ ضيف‌، 170-171) چنان‌ در اشعار وي‌ نمايان‌ است‌ كه‌ حتى‌ راويان‌ نخستين‌ راهم‌ دل‌ نگران‌ ساخته‌ است‌؛ زيرا ملاحظه‌ مى‌كنيم‌ كه‌ اصمعى‌ شمار اشعار اغلب‌ را تنها دو قصيده‌ و نيم‌ ذكر مى‌كند و مى‌گويد: فرزندان‌ وي‌ اشعاري‌ برساخته‌، به‌ پدر نسبت‌ مى‌دادند (ص‌ 13). اما همو در جاي‌ ديگر حدود 20 قصيده‌ از او ارائه‌ كرده‌، با اين‌ حال‌، همچنان‌ بر ترديد خويش‌ باقى‌ است‌ (نك: مرزبانى‌، 193؛ اسد، 477؛ II/164 .(GAS, حتى‌ در دو چاپ‌ موجود طبقات‌ ابن‌ سلام‌، شمار ابياتى‌ كه‌ به‌ اغلب‌ نسبت‌ داده‌ شده‌، متفاوت‌ است‌ (نك: چ‌ قاهره‌، 2/743- 745، چ‌ ليدن‌، 148- 149). اشعار منسوب‌ به‌ وي‌ در ميان‌ منابع‌ كهن‌ پراكنده‌ است‌: گاه‌ به‌ عنوان‌ شاهد شعري‌ (نك: سيبويه‌، 3/505 -506؛ ابوعبيده‌، ايام‌ العرب‌، 2/440-441؛ ابن‌ سكيت‌، 615؛ مبرد، 4/199؛ ازهري‌، 1/487، 3/358، 5/122، جم) و گاه‌ به‌ عنوان‌ ضرب‌ المثل‌ (ميدانى‌، 2/306-307؛ اسود، 148-150). علاوه‌ بر اين‌ در وصف‌ حيوانات‌ نيز، ابياتى‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (نك: جاحظ، 2/280-281؛ ابن‌ قتيبه‌، كتاب‌ المعانى‌...، 1/53 - 54، 475؛ بطليوسى‌، 324).
معروف‌ترين‌ شعر وي‌ همانا هجوية بسيار بى‌پرده‌ و پر ناسزا دربارة سجاح‌ است‌ كه‌ در منابع‌ با اندك‌ اختلافى‌ ضبط گرديده‌ است‌ (ابن‌ سلام‌، چ‌ ليدن‌، همانجا، چ‌ قاهره‌، 2/739-742؛ ابوالفرج‌، 21/31-32).
بغدادي‌، ديوان‌ شعري‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ (4/434؛ نيز نك: ، GAS همانجا؛ قيسى‌، 110) كه‌ ظاهراً از ميان‌ رفته‌ است‌.
نوري‌ حمودي‌ قيسى‌ در 1400ق‌/1980م‌ به‌ گردآوري‌ اشعار اغلب‌ همت‌ گماشت‌ و 61 قطعه‌ (و 5 قطعه‌ كه‌ در انتساب‌ آنها به‌ او يا شعراي‌ ديگر اختلاف‌ است‌) از اشعار او را گرد آورد و در مقاله‌اي‌ تحت‌ عنوان‌ «الاغلب‌ العجلى‌، حياته‌ و شعره‌» در مجلة المجمع‌ العلمى‌ العراقى‌ منتشر كرد (ص‌ 104-144).
مآخذ: آمدي‌، حسن‌، المؤتلف‌ و المختلف‌، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1381ق‌/1961م‌؛ ابن‌ اثير، على‌، اسدالغابة، قاهره‌، 1286ق‌؛ همو، الكامل‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة فى‌ تمييز الصحابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ دريد، محمد، الاشتقاق‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1378ق‌/1958م‌؛ ابن‌ رشيق‌، حسن‌، العمدة، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، دارالجيل‌؛ ابن‌ سكيت‌، يعقوب‌، كنز الحفاظ فى‌ كتاب‌ تهذيب‌ الالفاظ، به‌ كوشش‌ لويس‌ شيخو، بيروت‌، 1896- 1898م‌؛ ابن‌ سلام‌ جمحى‌، محمد، طبقات‌ (فحول‌) الشعراء، ليدن‌، 1913م‌؛ همان‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد شاكر، قاهره‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، الشعر و الشعراء، به‌ كوشش‌ احمد محمدشاكر، قاهره‌،1386ق‌/1966م‌؛ همو، كتاب‌ المعانى‌الكبير، بيروت‌، 1405ق‌/ 1984م‌؛ ابوحاتم‌ سجستانى‌، سهل‌، المعمرون‌ و الوصايا، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1961م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، سمط اللا¸لى‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز ميمنى‌، قاهره‌، 1354ق‌/1936م‌؛ ابوعبيده‌، معمر، ايام‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ جاسم‌ بياتى‌، بيروت‌، 1407ق‌؛ همو، الديباج‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ بن‌ سليمان‌ جربوع‌ و عبدالرحمان‌ بن‌ سليمان‌ عثيمين‌، قاهره‌، 1411ق‌/1991م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، الاغانى‌، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهيم‌و ديگران‌، قاهره‌، 1393ق‌/ 1973م‌؛ ابوهلال‌ عسكري‌، حسن‌، الاوائل‌، به‌ كوشش‌ محمد سيد وكيل‌، مدينه‌، 1385ق‌/ 1996م‌؛ ازهري‌، محمد، تهذيب‌ اللغة، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، الدار المصريه‌؛ اسد، ناصرالدين‌، مصادر الشعر الجاهلى‌، قاهره‌، 1956م‌؛ اسود غندجانى‌، ابومحمد، فرحة الاديب‌، به‌ كوشش‌ محمدعلى‌ سلطانى‌، دمشق‌، 1400ق‌/ 1980م‌؛ اصمعى‌، عبدالملك‌، فحولة الشعراء، به‌ كوشش‌ چ‌. توري‌، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ بطليوسى‌، عبدالله‌، «كتاب‌ المسائل‌ و الاجوبة»، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرايى‌، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1382ق‌/1963م‌، شم (2)38؛ بغدادي‌، عبدالقادر، خزانة الادب‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، مكتبة خانجى‌؛ بكري‌، محمدتوفيق‌، اراجيز العرب‌، قاهره‌، 1346ق‌؛ بلاشر، رژيس‌، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، ترجمة ابراهيم‌ كيلانى‌، دمشق‌، 1404ق‌/1984م‌؛ جاحظ، عمرو، الحيوان‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1385ق‌/1966م‌؛ حسين‌، طه‌، فى‌ الادب‌ الجاهلى‌، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ خليف‌، يوسف‌، حياة الشعر فى‌ الكوفة، قاهره‌، 1388ق‌/1968م‌؛ زيدان‌، جرجى‌، تاريخ‌ آداب‌ اللغة العربية، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1957م‌؛ سيبويه‌، عمرو، الكتاب‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ضيف‌، شوقى‌، العصر الجاهلى‌، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ طبري‌، محمد، «المنتخب‌ من‌ كتاب‌ ذيل‌ المذيل‌»، همراه‌ تاريخ‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1964م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383ق‌/ 1962م‌؛ قيسى‌، نوري‌ حمودي‌، «الاغلب‌ العجلى‌، حياته‌ و شعره‌»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العراقى‌، بغداد، 1400ق‌/1980م‌، شم (3)32؛ كلبى‌، هشام‌، جمهرةالنسب‌، به‌كوشش‌ هلال‌ناجى‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1986م‌؛ مبرد، محمد، المقتضب‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالخالق‌ عضيمه‌، بيروت‌، عالم‌ الكتب‌؛ مرزبانى‌، محمد، الموشح‌، به‌ كوشش‌ محب‌ الدين‌ خطيب‌، قاهره‌، 1385ق‌؛ ميدانى‌، احمد، مجمع‌الامثال‌، به‌كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌عبدالحميد، بيروت‌، 1374ق‌/ 1955م‌؛ نيز:
GAS; Nallino, C. A., La Litt E rature arabe, tr. Ch. Pellat, Paris, 1950.
ايران‌ناز كاشيان‌